چرا عراق از خاک ایران عقب نشینی کرد؟

به گزارش خبرگزاری فارس، در توضیح دلایل و عوامل و چگونگی اتخاذ تصمیم سیاست تعقیب متجاوز علل گوناگونی از طرف فرماندهان و کارشناسان نظامی ذکر شد. عواملی که دست به دست هم داد تا ایران طرح اولین عملیات برون مرزی خود یعنی عملیات رمضان را در جنگ تحمیلی بریزد.

در «ماهنامه نگین» ایران به دلایل انجام حمله رمضان اشاره شده که بخشی از آن را در مطالب قبل منتشر کردیم. در ادامه علاوه بر آن‌چه ذکر شد می‌توان به محورهای زیر اشاره کرد:‌

*دلایل عقب‌نشینی عراق

دو انگیزه و عامل برای عقب‌نشینی عراق می‌توان ذکر کرد: "ناتوانی در حفظ برتری نظامی" و "تحمیل شرایط جدید سیاسی به ایران." در توضیح عامل اول، موارد زیر قابل توجه است.

الف: ناتوانی نظامی عراق در رویارویی با تهاجمات گسترده و محدود رزمندگان جمهوری اسلامی ایران در جبهه‌های جنگ، فرو رفتن در لاک دفاعی را به ارتش این کشور تحمیل کرد. عراق با این اقدام، در واقع به پوشاندن نقاط ضعف خود مبادرت ورزید.

ارتش عراق هنگام آغاز تجاوز خود به خاک جمهوری اسلامی ایران، از چند محور تهاجم خود را صورت داده بود، لذا پیوستگی و الحاق میان بازوهای ارتش متجاوز در محورهای متعدد صورت نگرفته بود، در نتیجه در آرایش نیروهای عراق دو ضعف نمایان بود:‌

1ـ داشتن جناح. ‌

2ـ‌ در دسترس قرارگرفتن عقبه‌هایش. ‌

از این رو تهاجم رزمندگان اسلام به دو جناح نیروهای دشمن و نیز دور زدن آن‌ها و دست یافتن به عقبه‌های‌شان به فرو پاشی و درهم‌ریختگی خطوط و عقبه‌های دشمن می‌انجامید و امکان هرگونه مقاومت و ادامه نبرد را از نیروهای او سلب می‌کرد. بنابراین، دشمن با عقب‌نشینی سراسری قصد داشت سه ضعف عمده خود را مرتفع کند: ‌

1ـ‌ تشکیل خطوط پدافندی مناسب و متکی بر عوارض طبیعی و برطرف کردن عدم الحاق.

2ـ‌ کاهش خطوط پدافندی .    ‌

3ـ صرفه جویی در قوا و در نتیجه تشکیل نیروی احتیاط متحرک برای سپاه‌ها.    ‌

صدام در جلسه‌ای با فرمانده‌هان ارتش عراق دلایل عقب‌نشینی و ضرورت‌های ادامه جنگ را چنین برشمرد: «دلایلی که باعث بهبودی وضع ما پس از بازگشت به مرزهای بین‌المللی شد، عبارت است از: ‌

الف ـ طولانی بودن راه‌های مواصلاتی ما به جبهه در خاک ایران که این امر موجب مسایل زیر می‌شد: ‌

1ـ مشکل مانور.

2ـ نیروهای خودی به مسایل دفاع در خاک ایران کم‌تر اهمیت می‌دادند.

3ـ راه‌های مواصلاتی تدارکاتی، طولل و در خاک دشمن (ایران) بود. از سوی دیگر، ارتباط مرکز فرماندهی با قرارگاه‌های میدان جنگ به علت طولانی بودن، مورد تهدید قرار می‌گرفت، در این حالت نیروهای جلو در معرض انزوا قرار می‌گیرند به خصوص وقتی دشمن به طور مستقیم وارد محل شود (دور می‌زند.) دشمن روی این تاکتیک (جناح گرفتن و دورزدن) خیلی تکیه می‌کند. ‌

ما (ارتش عراق) مجبور بودیم برای حفظ آن جاده (عقبه‌ها،) نیروهای پشتیبانی بیش‌تری گسیل داریم؛ این وضع برای مسدود کردن معابر نفوذی بسیار سخت و غیرممکن است. نیروهای موظف به این امر چون اکثراً از نیروهای ذخیره هستند و آمادگی ندارند، قادر به مسدود کردن همه‌ی معابر نفوذی نیستند، ولیکن الان کلیه امکانات دفاعی برای حفظ خط مقدم فراهم شده و بخش‌های ذخیره تجربه کافی کسب کرده‌اند. ‌

ب ـ احساس سربازان و ارتشیان ما (عراق) در هنگامی که از اراضی و حقوق خود دفاع می‌کنند با حالتی که در عمق مثلاً هشتاد کیلومتری سرزمین دشمن قرار دارند، متفاوت است. ‌

ج ـ یکی از عوامل مهم دیگر این بود که دشمن (ایران) در سرزمین خود می‌جنگید و بالطبع آشنایی کامل با محیط داشت؛ مثلاً دشمن از رود کرخه و انشعابات آن و یا رود کارون استفاده می‌کرد و مسایل غیر مترقبه‌ای را برای ‌ما ایجاد می‌کرد (اصل غافل‌گیری) و نیروهای خط مقدم را در احاطه داشت.» [ اسناد به دست آمده در عملیات والفجر مقدماتی.]‌

براساس این سخنان، دشمن با عقب‌نشینی به مرزها در واقع به خطوط پدافندی خود عمق داد و آن را از آرایش و استحکامات مناسب دفاعی برخوردار ساخت. گذشته از این، عراق خود را آماده‌ی جنگ با تهاجم نیروهای پیاده ایران و مهار موج‌های تعرضی آن‌ها کرد. هم‌چنین نیروهای اصلی و هجومی خود را که در خط پدافندی قرار داده بود، آزاد کرد و آن‌ها را به عنوان نیروی احتیاط دور از خط مقدم مستقر کرد تا از آسیب دیدن در امان باشند. در نتیجه دشمن با این فرض که جنگ ادامه خواهد داشت و در این روند از تهاجمات پی‌درپی جمهوری اسلامی ایران در امان نخواهد بود، با عقب‌نشینی از برخی نقاط، به حفظ ماشین جنگی خود و کسب آمادگی لازم برای ادامه‌ی جنگ پرداخت.

درمورد عامل دوم، یعنی "تحمیل شرایط جدید سیاسی به ایران" یادآوری می شود که با وجود مشکلات نظامی که در حفظ متصرفات گریبان‌گیر عراق شده بود، حکومت این کشور در صدد بود تا با عقب‌نشینی از برخی اراضی ایران، نبرد از میدان‌های جنگ را به عرصه‌های سیاسی بکشاند و بدون آن که شرایط ایران برای صلح در نظر گرفته شود، با به دست آوردن وجهه‌ی صلح طلبی، هم ایران را وادار به پذیرفتن مانور جدید خود بکند هم با نگاهی به چندماه آینده که قرار بود میزبانی کنفرانس سران کشورهای غیر متعهد را عهده‌دار شود، شرایط دلخواه را به ایران تحمیل کند از طرف دیگر، چون ایران به عنوان یک عضو جدید و در عین حال مؤثر و انقلابی جنبش عدم تعهد به شمار می‌رفت، برای برگزاری کنفرانس غیرمتعهدها در بغداد دو راه فراروی جمهوری اسلامی قرار می‌داد: یا این‌که ایران در کنفرانس شرکت نمی‌کرد که ضررهای آن برای سیاست خارجی ایران جدی بود؛ یا اگر شرکت می‌کرد، با توجه به زمینه‌های مناسبی که در این کنفرانس وجود داشت بعید نبود که با اقدامات برخی کشورهای موجه و متنافذ به نوعی شرایط عراق بر ایران تحمیل شود. اما عراق نه تنها به این اهداف نرسید بلکه ایران با اتخاذ روشی مبنی بر تداوم نبرد تا تحقق شرایط خود، و درکنار آن، تلاش‌های مؤثر دیپلماتیک ، عراق را از میزبانی هفتمین کنفرانس سران جنبش عدم تعهد محروم ساخت. ‌

*عملیات رمضان

عملیات رمضان با این اندیشه طراحی شد که با حضور قوای نظامی ایران در پشت رودهای دجله و اروند و تسلط بر معابر وصولی بصره، در ادامه‌ی عملیات‌های فتح‌المبین و بیت‌المقدس و (فتح خرمشهر) عملاً از نظر سیاسی نظامی موقعیت مناسبی برای جمهوری اسلامی فراهم می‌آید و دشمن ناگزیر شرایط ایران برای صلح را خواهد پذیرفت، در غیر این‌صورت، امکان ادامه‌ی جنگ در آینده از موضع قوی‌تری فراهم شود.‌

منطقه‌ی عملیاتی رمضان یک زمینی مثلث شکل به وسعت 1600 کیلومتر مربع است که از شمال به کوشک و طلائیه و حاشیه‌ی جنوبی هورالهویزه به طول 50 کیلومتر و از غرب به رودخانه‌ی اروند به طول 80 کیلومتر و در شرق به خط مرزی شمالی جنوبی از کوشک تا شلمچه به طول 60 کیلومتر منتهی می‌شود. بر روی رودخانه‌ی اروند در این قسمت چهار پل (دو پل در منطقه نشوه و دو پل در منطقه‌ی تنومه) هست و در جنوب غربی این رودخانه شهر صنعتی و بندری بصره قرار دارد.

دشمن تا قبل از فتح خرمشهر، از آن‌جا که این شهر را کلید بصره می‌دانست و از دست دادن این شهر را ناممکن می‌پنداشت، در شرق بصره مواضع مستحکمی نداشت، لیکن در فرصتی که از حضور فکری نیروهای خودی در لبنان و تأخیر در اجرای عملیات رمضان به دست آورد، تغییرات مهمی را در زمین منطقه ایجاد کرد که قسمت اعظم آن مبتنی بر تجارب او از عملیات‌های گذشته بود.‌

بدین ترتیب دشمن با احداث خاک‌ریزهای مثلثی، خطوط پدافندی مناسبی را ایجاد کرد، علاوه بر این، کانالی به طول 30 کیلومتر و عرض یک کیلومتر را که مختص به پرورش ماهی بود، با پمپاژ آب در آن و احداث موانع و کمین و سنگرهای تیربار در حاشیه‌اش، به شکل مانعی بازدارنده در مقابل تعرض نیروهای خودی به سمت بصره ، آماده ساخت. هم‌چنین در قسمت جنوبی منطقه که مقابل شلمچه واقع است، آب را رها کرد تا مانع عبور رزمندگان جمهوری اسلامی ایران شود.

خط حد و محدوده منطقه عملیاتی رمضان از کوشک در شمال آغاز می‌شد و تا رودخانه اروند در جنوب امتداد داشت. در این محدوده ، عملیات رمضان از چهار محور با چهار قرارگاه عملیاتی به منظور انهدام نیروهای سپاه سوم دشمن و تأمین خط اروند رود، طراحی شد. ‌

یکی از مسایل مهم در مانور عملیات، ضرورت هماهنگی در پیش‌روی قرارگاه‌ها از محورهای مختلف و حفظ جناحین بود که اساساً تحقق آن با تلاش‌های مهندسی امکان پذیر بود.

از آن جا که در منطقه شرق اروند عقبه دشمن فقط متکی به چهار پل در "نشوه" و "تنومه" بود، پیش بینی می‌شد که در صورت سرعت عمل و رعایت غافل‌گیری توأم با پیش‌روی مناسب، نیروهای بسیاری از دشمن به اسارت درآیند و در عمل چیزی نظیر واقعه‌ی شکستن حصر آبادان (عملیات ثامن الائمه،) تکرار شود.

سازمان رزم عملیات را 100 تیپ به اضافه "از سپاه و 22 لشکر و یک تیپ به اضافه" از نیروی زمینی ارتش جمهوری اسلامی تشکیل می‌داد.‌