آشنایی با طناب نخاع و عوارضِ آسیب به آن

فاش نیوز - نخاع یا مغز تیره به طول 45 سانت، بخشی از دستگاه عصبی مرکزی است که به صورت یک طناب توسط ستون مهره ها محافظت می شود و از اولین مهره گردن تا دومین مهره کمری امتداد دارد. علاوه بر آن از طرفین نخاع 31 جفت عصب به دست و پا و تنه وارد می شود که آسیب به هر کدام از آنها یکسری ناتوانی ها و عوارضی را در فرد صدمه دیده ایجاد می کند.

در دوران هشت سال دفاع مقدس، عده ی بی شماری از رزمندگان اسلام در سنین نوجوانی و جوانی بر اثر اصابت ترکش خمپاره و توپ، تیر مستقیم دشمن، بمباران شهرها و یا بخاطر حوادث غیر مترقبه در جبهه ها و حتی در اثر ضربات و شکنجه های زندانبانان بعثی در زندان های مخوف عراق، نخاع شان در اثر شکستگی مهره ها آسیب دید و به کسوت جانبازان نخاعی درآمدند. این عزیزان بسته به ناحیه ی مهره های آسیب دیده و عوارض آن به دو گروه جانبازان "نخاعیِ کمری" و جانبازان "نخاعی - گردنی" تقسیم می شوند.

ستون فقرات، در ناحیه گردن از هفت مهره تشکیل شده که مهره های سرویکال نام دارند. آسیب نخاع در ناحیه ی گردنی، منجر به از دست دادن عملکرد حرکتی و حسی در هردو اندام های دست و پا می شود و فلج چهار اندام را "کوادری پلژی" می نامند. جانبازان نخاعی – گردنی در این گروه قرار می گیرند.

دوازده مهره بعدی را نیز مهره های "توراسیک"یا سینه ای می گویند. آسیب در ناحیه ی توراسیک معمولا بر روی عضلات سینه و پاها تاثیر می گذارد و به فلج اندام های تحتانی "پاراپلژی" می گویند. 5مهره کمری و یک مهره یکپارچه خاجی هم در انتهای ستون فقرات قرار دارد که آسیب به آن عوارضی شبیه به ناحیه توراسیک دارد.

اهمیت محل ضایعه در کاهش توانایی به حدی است که اگر آسیب در بالای مهره چهارم گردنی فرد رخ داده باشد، اندام های وی در نواحی زیر محل ضایعه کاملا بی تحرک می شود؛ حتی او برای تنفس نیاز به کپسول اکسیژن هم پیدا می کند!. حالا اگر آسیب در زیر مهره چهارم باشد، فرد می تواند شانه خود را تکان بدهد، ولی از ناحیه مچ به سمت کف دست کنترلی ندارد. به همین ترتیب هر چه آسیب از مهره های بالا به طرف پایین رخ داده باشد عوارض ضایعه نخاعی هم کمتر می شود. در نهایت آسیب نخاع در ناحیه هفتمین مهره گردنی، فقط باعث کاهش مهارتهای حرکتی در انگشتان دست می شود. ولی در قسمتهای پایین تر این اندام ( عضلات تنه و پاها ) فلج کامل عارض می شود.

ضایعات نخاعی عوارض درونی زیادی بر روی فرد ایجاد می کند و باعث اختلالاتی در عملکرد روده، مثانه، عضلات سینه ای و شکمی وی می شود.

از مهمترین عوارض حاصل ازآسیبهای  نخاعی می توان به موارد زیر اشاره کرد:

تغییرات فشار خون، درد و بی حسی یا ایجاد احساس های غیر طبیعی، استخوان سازی غیر طبیعی در اطراف بافت نرم ناحیه آسیب دیده، مشکلات متابولیکی، عفونت ریوی، عفونتهای مکرر سیستم ادراری و از بین رفتن کنترل بر روی ادرار و مدفوع، مشکلاتی در بلع و گوارش، افت فعالیت جنسی، گرفتگی عضلانی، فلج اندام ها و ... 

حادترین عوارضی که یک جانباز نخاعی – گردنی با آن رو به رو است عبارتنداز:

مشکلات تنفسی حاصل از فلج شدن عضلات تنفسی، ازبین رفتن کنترل ادرار و دفع مدفوع که می تواند یبوست، بی اختیاری و اسپاسم مثانه را به دنبال داشته باشد، بی حسی پوست، احساس افزایش انقباضات وگرفتگی های عضلانی، درد، ضعف و فلج، اشکال در فشار خون، تعریق زیاد.

در این مبحث به تشریح فقط چند عارضه جسمی جانبازان نخاعی اشاره می کنیم تا درک شرایط سخت و طاقت فرسای کسانی که برای حفظ امنیت کشور و ناموس وطن از سلامتی خود هزینه کردند، آسان شود.

1- دیسفاژی: معمولا فرد بلافاصله بعد از ایجاد ضایعه نخاعی، تا مدتها دچار مشکلات تغذیه ای شدیدی می شود که "سلامت" او را به طور جدی به خطر می اندازد. «اشتهای ضعیف» از علائم اولیه ضایعه است، به طوری که متوسط دریافت مواد غذایی از راه دهان به ۸۴۸ کیلوکالری در روز کاهش می یابد. دیسفاژی یکی از مشکلات شایع در افراد با آسیب های جدی تر می باشد که به صورت گیر کردن غذا در گلو و احساس خفگی خود را نشان می دهد!. 

2- روده تحریک پذیر: آسیب نخاعی با ایجاد تغییراتی بر روی سیستم عصبی دستگاه گوارش منجر به تاخیر در تخلیه معده و طولانی شدن زمان عبور مدفوع در روده ها و ضعف در حرکات کولون می گردد. یعنی حرکات دودی عضلات روده بزرگ کاهش می یابد و کارایی خود را در فشردگی مدفوع به سمت پایین از دست می دهد. به همین دلیل آنها غالبا از یبوست رنج می برند. در این صورت باید از طریق تنقیه و شیاف، مدفوع خارج شود که استفاده مکرر از این روشها خود به مرور زمان عوارض عدیده ای را ایجاد می کند.

3- عفونت های مکرر دستگاه ادراری: در اثر از بین رفتن هماهنگی بین شبکه عصبی و عضلانی مثانه در عملکرد سیستم ادراری اختلال به وجود می آید و اسفنگتر ارادی پیشابراهی خارجی کارش را به درستی انجام نمی دهد. در نتیجه فرد نخاعی دچار اختلال در ادرار یا بی اختیاری ادرار می شود و این حالتها به مرور زمان عفو نت های ادراری، هیدرونفروز و ریفلاکس مثانه ای - حالبی ایجاد می کند. به همین دلیل برای آنکه ادرار در مثانه نماند باید روزی یک یا دوبار سوند بزند . البته برای انجام این کار باید ابتدا میزان حجم ادرار باقی مانده در مثانه اندازه گیری شود. گاهی در مرحله وارد کردن سوند مجرای ادراری زخم شده و عارضه را تشدید می کند.

4- زخمهای فشاری: ظهور زخمهای فشاری یا "Bedsore" بعد از آسیب نخاعی بسیار شایع است و آن در اثر فشار استخوان بر روی پوستی است که با عضله محافظت نمی شود. جانبازانی که مجبورند برای مدت طولانی در یک وضعیت ثابت بخوابند از این عارضه در نواحی کناره های سر، پشت استخوان کتف، پشت استخوان خاجی بین دو برجستگی باسن و... به شدت رنج می برند و مراحل درمانشان هم سخت است. کیفیت بد تغذیه هم بهبود زخمهای فشاری را به تاخیر می اندازد. در نخاعی مبتلا به زخمهای فشاری میزان روی، آلبومین و پرآلبومین نسبت به افرادی که زخم فشاری ندارند پائین تر است.

5- پوکی استخوان : استئوپروزیس یا پوکی استخوان از عوارض شایع ضایعات نخاعی است که بدنبال نقص در جذب مواد ضروری برای ساختن استخوان صورت می گیرد که در نهایت منجر به شکننده شدن استخوان و احتمال خطر شکستگی آن می گردد.  زیرا هر نوع بی حرکتی متابولیسم کلسیم را تغییر می دهد. بدنبال آسیب نخاعی در دو هفته اول توده استخوانی به شدت تجزیه و از راه ادرار دفع می شود.

6- بهم خوردن تعادل انرژی: چاقی یکی از شایعترین عوارض ثانویه ضایعات نخاعی مزمن محسوب می شود وبا اختلالات متابولیسمی زیانباری همراه است. یعنی میزان متابولیسم در حال استراحت یک فرد نخاعی 12-27 درصد کمتر از یک فرد سالم هم سن است. زیرا سیستم سمپاتیکی وی که بر روی فرایند گوارش اثر دارد دچار اختلال شده و با تاثیر نامطلوبی که بر روند طبیعی فیزیولوژی بدن می گذارد باعث اضافه وزن نامناسب فرد می شود.

7- تعادل منفی نیتروژن: تعادل منفی نیتروژن باعث تخریب عضلات می شود. در واقع نیتروژن یک عنصر مهم برای عضله سازی است که بدن یک فرد نخاعی با دفع بیش از حد این ماده رو به رو است. این حالت تا 2 ماه پس از آسیب همچنان باقی خواهد ماند. کاهش قابل توجه وزن در طی 2-4  هفته بعد از آسیب محسوس می باشد.

آخر کلام اینکه همواره حضور یک کادر و تیم پزشکی قوی برای نظارت بر روند سلامت جانبازان نخاعی لازم و ضروری است. بر این اساس از همان ساعات ابتدایی تشخیص ضایعه، حضور یک مشاور و متخصص تغذیه بر بالین جانباز حائز اهمیت است تا بر اساس هرم غذایی، دستوراتی تجویز کند که اجرای منظم آن در ارتقاء سلامت جانباز کارایی داشته باشد. پزشکان با کنترل و بررسی نتایج دوره ای آزمایشات بیوشیمیایی وی از جدیدترین فعل و انفعالات فیزیولوژیکی بدن جانباز مطلع می شوند و در صورت مشاهده علائم عفونت، دستورات درمانی را در اسرع وقت صادر می کنند. بعد از بهبود زخمها، انجام فیزیوتراپی و مراقبتهای روانشناسانه نیز به جای خود اهمیت دارد. هر چه روحیه جانباز قویتر باشد او بهتر و سریعتر با شرایط جدید سازگاری پیدا می کند. به هرحال مراقبتهای بهداشتی این عزیزان باید با دقت زیادی دنبال شود. چه بسیار جانبازان صبوری که در اثر اهمال کاری های پزشکی، پرستوی مهاجر شدند و با جسمی پُر درد، غریبانه به ملکوت اعلی پیوستند.

گردآورنده و تنظیم کننده: دانشجوی رشته مدیریت بهداشت و پیشگیری از بیماریها