بحران کرونا و زمینه های سیاسی اجتماعی نیایش

1: در این نوشتۀ مختصر، منظور از مفهوم مهم بحران، امری کوتاه مدت است که ویژگی آن نامعمول بودن حجم و شدت آن است. همین ویژگی نوعی هیجان اجتماعی و اضطراب فزاینده را نیز با خود به دنبال آورده است.

2: از آنجا که همواره در پژوهش های علوم انسانی، "خود انسان" محور اصلی مطالعه محسوب می شود، بنا بر این، به نوعی از معرفت یا شناخت نیاز است تا از رهگذر آن بر فرایند نیّت رفتاری انسان پرتویی افکنده شود. این چشم انداز معرفتی را ادیان ابراهیمی(ع) بخوبی فراهم کرده اند ... در اسلام، چشم انداز نیایش و دعا صرف نظر از جنبۀ عرفانی، دارای جنبۀ اجتماعی و حتی سیاسی نیز می باشد؛ بخصوص در متون دعاهای مذهب تشیع این حالت روشنتر و حادتر به چشم می خورد. اکنون تکانه های الکترونیک در حال فروپاشاندن برخی از رویکردهای زندگی اجتماعی، از جمله رویکرد نیایشی و دعا شده است. در اینجا سه استدلال بنیادین مطرح است:

 الف: جامعۀ ایران با ورود به حادترین مرحلۀ تغییرات اجتماعی و از رهگذر یکی از بزرگترین انقلاب های تاریخ بشر، موفق به استقرار نظامی بر اساس آموزه های دین اسلام شد. جهان شاهد پدیدۀ پیوند سیاست و معنویت بود. این چرخش پارادایمیک نتیجۀ عملِ کسی است که دو کانون اندیشه و سیاستمداری را در میدان بزرگ معنویت و سیاست گرد آورد؛ به قول میشل فوکو، اسم او پرچم است و نقشِ شخصیتِ او پهلو به افسانه می زند.

ب: در پیچ و تاب نوگرایی اخیر و چنانکه اندرو هیوود در کتاب پر ارج سیاست، صفحه 175خاطر نشان کرده، "اسلام می کوشد هویت سیاسی فراملی ای را تقویت کند که موجب اتحاد تمام کسانی می شود که راه اسلام و تعالیم حضرت محمد[ص] راپذیرفته اند ... با بر قراری جمهوری اسلامی، ایران به طور کلی از نفوذ فاسد کنندۀ شیطان بزرگ، ایالات متحده آمریکا، دور ماند. "در هنگامۀ پدیداری بحران کرونایی بسط ماهیت به شدت فاوستی [فاوست: ... زبان باز با احتیاط و احترام ...] تکنولوژی دیجیتال بیش از هر زمانی خود را به نمایش گذارده است. این دست آورد نوین بشری چیزهایی می دهد و چیزهایی می گیرد اما این داد و ستد به هیج وجه برای هردو سو مساوی نیست.

ج: از همان وقته که پاول باران، طرح شبکه ارتباطی بدون فرمان و کنترل مرکزی را پیشنهاد کرد و تکنولوژی به همزیستی انسان - رایانه روی آورد، پدیده نوین رایانش ابری  Cloud computing نیز همطراز  مخاطرات طبیعی، مانند رعد و برق و طوفان و سیل و  زلزله  شد؛ با این تفاوت که تمام مکان ها و آنات را تهدید کرد و هیچ جایی از آسیب آن در امان نماند ... از رهگذر فناوری های موبایل ... فرد دائما در معرض بمباران احساسات هیجان انگیز، وسوسه ها، تهدیدات و اطلاعات درست و نادرست ... قرار دارد. امروزه مصاحبان همکاسه، یا مصاحبان سفرۀ ناشتا از رهگذر بحران کرونایی که از لحاظ پدیداری و نفوذ اثیری، بی شباهت به امر دیجیتال نیست، درحال تجربۀ نوع جدیدی از دورهمی در خانه و کاشانه هستند... در این دور همی، رسانه های نوپدید که از طریق پریز برق ... و با اشارۀ نا محسوس دست، از دوردست ها به خانه ها می آیند، نقش میزبان را به عهده گرفته و مربی امور تربیتی شده اند. این میزبان، نوعی خوراک فکری غیراستاندارد که در طباخی های غیر بهداشتیِ امرِ دیجیتال تهیه شده، و البته که با همۀ مزاج ها سازگار نیست، بصورتی کاملا مجّانی ارائه می کند. در اینجا حداقل دو نکتۀ تأمل برانگیز  وجود دارد: درگاه ورودی این پذیرایی Catering که بسیار هوشمندانه و زیبا ساخته شده، از همه برای ورود، با عبارتِ "غذا حاضر است"، با خوش رویی دعوت به عمل می آورد. نکتۀ دوم اینکه نه سلامت و ارزش مواد اولیۀ غذا، استاندارد است، و نه صلاحیت طباخ آن قابل تأیید، و نه ابوابِ جمعیِ آن قابل اعتماد ... بنابراین، به قول آدورنو، اکنون "ترس از نیرو  های شیطانی" جان آدمی را در بر گرفته است ... به راستی که زندگانی زیر شلیک این توپخانۀ عقلانی، با هول و هراس همراه است ...

3: یکی از مسائلی که  با بحران کرونایی در حال نمایان شدن است تأمل در ایمان به خرد و عقلانیتِ صرفِ انسانی است که مدرنیته در بوق وکرنا کرده بود. با این بحران، عقلانیتِ صرفِ انسانی ناتوانی ذاتی خویش را پدیدار می کند. دیگر نه از عظمت آن نوعِ انسان چیزی باقی مانده، و نه آن معجزاتی که به عقلش نسبت می دادند می تواند هیجان اجتماعی و اضطراب فزاینده را درمان کند ... انگار کرونا آمده تاپایان فن باوری جادویی را اعلام کند. عواقب خطرات امروز، جهانی است و همه را تهدید می کند ... اما سایبان الهیات  همواره برپاست و با بدست دادن تصوراتی ریشه ای در باب خدا، انسان، جهان، طبیعت، زندگی، زمان و مکان ... در تمام لحظات زندگی روزمره حضوری فعالانه و فراگیر خواهد داشت.

4: در کلان روال درحال وقوع، صور بنیانی حیات دینی در حال مواجهه با چالش مهم ماهیت زندگی دیجیتال قرار گرفته است. منطقِ درونیِ این روند، ارتباط هنجار اخلاقی گفتگو با جهان استعلایی را پدیدار می کند. بدیهی است بررسی نسبت  مقتضیات زمان و مکان با مسائل بنیادینِ امر نیایش و دعا، در جهان دیجیتال شده، هرچه زود تر باید در حوزه های علمی اسلامی به طریق علمی و منطقی آغاز گردد. اکنون به نظر می رسد در برخی  از دورهمی های کرونا محور، حضور فعال الهیات در تمام لحظات زندگی روزمره و ضرورت بهره گیری از ظرفیت امید آفرینی و آرامش بخشیِ نیایش و دعا، دارد جای خود را به محتوای رسانه های نوپدید می دهد. به قول هانا آرنت در وضع بشر، پنداری دیگر حاجت به الهیات نداریم که به ما بگوید انسان هر چند زندگی اش را در این جهان می گذراند، اصلا نمی تواند از این جهان باشد.

جانباز، دکتر سید مهدی حسینی