همرفتاری همدلانه در قابِ سیاسی تداوم بحران کرونا

      1 :     امام علی(ع) در خطبه چهلم نهج البلاغه - بعد از جنگ صفین - به ضرورت حکومت و وظایف حاکم الهی پرداخته است. امیرِسخن و بیان؛ به امام حسن (ع) فرمودند: اگر خواستی بفهمی زمان یعنی چه، سیاست و حکومت را بشناس؛ زیرا اگر سیاست و حکومت دگرگون گردد، زمان عوض می شود.

2: بنا بر قاعده و منطق خاصِ امر سیاسی، فهم نظری و عملی خط مشی حکومت داری؛ به تأملی تئوریک نیاز دارد. اگر با خوانش میشل فوکو، پرتویی بر مقولۀ حکومت داری بیافکنیم؛ آن را ترکیبی از دو واژۀ حکومت یا اداره  governmentو ذهنیت، یا طرز تفکرmentality می یابیم که  به سرعت به یک چشم انداز نوین در علوم سیاسی و بمثابه یک روند اجتماعی تبدیل شده است.

3: مرزبندی و تمایز اساسی میان امر سیاسی و کار سیاسی، یکی از موضوعات بنیادین در حوزۀ اندیشه و اندیشه ورزی است، چرا که بسیاری از رفتارهای سیاسی فرهنگی و اقتصادی را باید بر پایۀ قوانین نا نوشته بررسی کرد. امروزه، تداوم تاخت و تاز  ویروس کووید 19 در حال ایجاد یک تحول عظیم در زندگی روزمره است؛ به نظر می رسد این تحول، نتایج ژرفترین و رایج ترین فرض ها، و باور به نظریه هایی را که برای مباحث حوزۀ علوم انسانی درجهان دیجیتالی شده، جنبۀ حیاتی دارند؛ زیر سؤال خواهد برد.

4: با آنکه مطالعات مقایسه ای از دوران ارسطو در یونان باستان و در زمینه هایی از قبیل مسائل تعلیم و تربیت، اعتقادات مذهبی، قوانین اساسی، سازمان های سیاسی ... رایج بود و در مراحل بعد نیز ماکیاولی، منتسکیو و مارکس از بعد مقایسه ای به بر رسی های خود پرداخته اند، اما بتدریج با پیچیده تر شدن ساختارها و تنوع سیاست گذاری ها تا پیش از جنگ جهانی دوم، شیوه تطبیقی صرفا برساختارهای رسمی حکومتی تأکید می کرد ... یکی از نظریاتی که واقعیت امروز حکومت داری را با زبانی بی تکلف بیان کرده نظریۀ دیوید اپتر David E. Apter است:

هنگام  بحث از سیاست های مقایسه ای؛ درگونه شناسی دیوید اپتر، از حیث دو ضابطۀ درجۀ  اقتدار و نوع ارزش ها ... بر نظام لیبرال- دنیوی و نظام جمعی- مقدس تأکید می شود؛ به نظر می رسد این دیدگاه، می تواند نوعی از رفتار مبتنی بر همرفتاری همدلانه را درشرایط امروز که جهان در گیر بحران کرونایی است، نشان دهد. هدف از تاکید بر تمایزِ بنیادینِ  این دو ساختار، صرفا موشکافی در اصطلاحات نیست، بلکه ناظر بر پیچیدگی هایِ درِ تنگی است که همواره تاریخ اندیشه چاره ای جز گذر از آن ندارد.  امور سیاسی، اقتصادی و فرهنگی رایج در نظام لیبرال دنیوی با خوانش دیوید اپتر، غالبا با مشرب فکریِ جامعه شناسان شهریِ شیکاگو  نشان داده می شوند، از این منظر، وجه مشخصۀ زندگی مدرن را بیشتر روابط صوری و قراردادی معنا می بخشند؛ و همواره مهر خود را بر بسیاری از تحلیل ها و روندهای اجتماعی می زنند.  اپتر مدل لیبرال- دنیوی را نظام مصالحه ، توصیف می کند؛  به نظر می رسد چارچوبۀ فکری این مدل بر شالودۀ مکتبی که چارلز مریام و سایر اساتید علوم سیاسی دانشگاه شیکاگو در دهه 1930 صورتبندی کردند، قرار دارد.  این اساتید، آئین ماکیاولی را با عقاید فروید در هم آمیختند ... و عوامل تعیین کنندۀ رفتار سیاسی و رفتار گروهی را به عنوان بحث اصلی در علم  سیاست تلقی کردند ... درنتیجه  قدرت  به مثابه یک علم تجربی و بدون محک اخلاق نگریسته شد ...   از این چشم انداز ، عنصر اصلی تشکیل دهندۀ حقیقت "فایده" است،  اموری مثل مذهب و سنت  تا آنجا که برای حفظ جامعه  فایده دارند حقیقت دارند ... خروجی این نگرش امروزه در شرایط بحران جهانی شدۀ کرونایی ، در مواردی دیدن و شنیدن گزارشها و اخباری است که نظریۀ داروینیسم اجتماعی را تداعی می کند. [ نظریۀ خاصی از تکامل  بیو لوژیک ... و مصطلح در جامعه شناسی سیاسی، که البته صرفا کاربرد محدود شعاری و تاریخ نگاری دارد.]  همواره شکل هایی از نو شدن جوامع  و زندگی اجتماعی و اندیشه ها وجود داشته اند که در آنها اصول فکریِ سنتی و کهن با آرما ن ها ی جدید همراهی کرده اند.  به نظر می رسد می توان در فرایند تجربۀ جدید حکومت د اری در ایران، با برخی از معیار های مدل جمعی- مقدس مورد نظر دیوید آپتر ، بویژه در هیأت عینی ترین صورت خود در جهان یعنی تجهیز مبتنی بر بسیج mobilization  systeme ،  در مواردی نوعی تشابه کارکردی، مشاهده کرد.  رهبران انقلابی  بسیج عمومی را به منظور ایجاد دگر گونیهای  وسیع و عمیق، مبارزه با دشمنان خارجی، پیشبرد امر توسعۀ اقتصادی ... بکار می گیرند.   تأکید بر نقشه نگاری از تحول حکومت داری  و جلوه های ناب از همرفتاری همدلانۀ منحصر به فرهنگ و تمدن ایرانی، اسلامی؛ به این دلیل است ، که بسان دوران پیروزی انقلاب ، و هشت سال دفاع مقدس، اکنون با تداوم بحران کرونا، مفاهیم دیر پای اخلاق، عواطف، ارادۀ نیک، آداب و رسوم تمدنی و فرهنگی ،  تربیت دینی،   مشارکت خودجوش و داوطلبانۀ مردمی  در رسیدگی به امور آسیب دیدکان ... در منظر جهانیان قرار دارد.  اکنون که ویروس کووید 19  با سرعتی عجیب و باور نکردنی شیوع می یابد؛ و بسان سلاحی آتشین تفاوت میان اشراف و فرومایه را از بین برده و بیماری را هم به کلبۀ فقرا و هم به قصر بزرگان و اشراف می رساند؛ ذهنیت و  منطق درونیِ شیوه همرفتاری همدلانه در جامعۀ ایرانی،  درپروسه های مطالعات مقایسه ای مربوط به اندیشه و اجتماع؛ از دید صاحب نظران و اندیشمندان علوم اجتماعی جهان ، مخفی نخواهد ماند.  اشاره به  موارد فوق از این لحاظ مهم است که ساختار تجربۀ جدید حکومت داری؛ به رویکرد هویتیِ ایرانی، اسلامی و جهانی؛ با هم معنا می بخشد. این ویژگیِ انحصاریِ اندیشۀ ایرانشهری و ترکیب نو آیین را  می توان به بیان هانری کربن Henry Corbin اسلام ایرانی توصیف  کرد. از همین رو  است که گفته می شود سر در سازمان ملل متحد،  با  بیتی از شاعر پارسی گوی شیخ اجل سعدی شیرازی ، تزئین شده است.

5: پیش بینی ناپذیری پایان بحران کرونا، همۀ سرمایه گذاران، مدیران، کارمندان ،کارگران ... را به یک اندازه به درون وضعیتی پرتعارض و سردرگم پرتاب کرده است. میلیون ها نفر در بسیاری از کشورها وادار شده اند تا احساس کنند که درآمدشان به خطر افتاده، شیوه های کارشان منسوخ شده، آینده شان متزلزل شده و قدرتشان تَرَک برداشته است. از حیث منطق نظری، همواره قوانین نانوشتۀ رفتار آدمی در سیاست، فرهنگ، اجتماع، اقتصاد ... در هنگام رویدادهای فاجعه آمیز؛ با مفهوم همرفتاری همدلانه درک می شوند. نگرشِ عاطفی- احساسیِ همرفتاریِ همدلانه؛ در مواقع بحرانی، مهرورزی انسانی را فراتر از مرزهای مرسوم جغرافیایی به نمایش می گذارد.

6: قابل پیش بینی است که بلا فاصله در دوران پساکرونا؛ درست مثل دوران پس از پایان جنگ دوم جهانی؛ آینده پژوهان گذرگاه های متعددی به روی اندیشه های نوین در عرصه های سیاسی، اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی ... باز خواهند کرد. تجربۀ  دورۀ 75 ساله از 1945 تا سپیده دم دهۀ توفانی 2030  این درس مهم  را به بشریت داد که در هنگامۀ بحران و نیاز به  همرفتاری همدلانه، هیچ دوست دیگری نخواهد داشت مگر خلوصِ الهیات که ادیان ابراهیمی (ع) آن را در زیر سایبانی به همین نام قرار داده اند؛ مشروط بر اینکه متولیان امور زمان را بدرستی بشناسند و زمینۀ بیشتر به فعلیت رسیدن ظرفیت های بالقوۀ موجود در جهان دیجیتال شده را به درستی فراهم کنند. حتی ماکیاول، نخستین نظریه پرداز سیاسی واقع گرای فلورانسی در عصر جدید، علی رغم  اینکه اندرزهایی به شهریاران داد که مو جب بدنامی او طی سده ها شده است، در کتاب گفتارها Discorsi پندی تأمل برانگیز دارد:" پاس حرمتِ نهادهای الهی، مایه عظمت کشورها است." جمع بندی بحث، نقل قولی از ولفانگ گوته، شاعر آلمانی است: هر آنچه شایستۀ اندیشیدن بوده، پیش از این اندیشیده شده؛ تنها باید بکوشیم تا آن اندیشه ها را بازاندیشی کنیم و بس.

دکتر سیدمهدی حسینی