کووید ۱۹ و تلۀ تبدیل فاصلۀ فیزیکی به فاصلۀ اجتماعی

به نام خدا

فرهنگ یک فرایند دنباله دار است؛ آنچه امروز بر جهان و در جهان می گذرد، نشان از آن دارد که کلیّت فرهنگ بشری به چالشی پیچیده فرا خوانده شده است. کووید 19 غولی است که چه از صندوق پاندورای غربی بیرون افتاده باشد و چه از چراغ جادوی چینی، اکنون  بمثابه " امرِ واقع و موجودیتی شبح وار و نامرئی ؛ بشریت را با چیزی مواجه کرده که قبلا نا ممکن به نظر می رسید: جهانی که می شناسیم اش از چرخش باز ایستاده ..."

در نگاهی تحلیلی در چگونگی واکنش به اپیدمی کرونا ، جامعۀ ایران حداقل سه رویکرد را به نمایش گذاشت :

الف: بدیهی ترین واکنش ؛  رویکردِ انکار ی بود. اگر چه چند ماهی بود که رسانه ها از کشور چین خبرهای آن را می رساندند، اما در اینجا خیلی جدّی گرفته نمی شد.

ب: بروز نوعی واکنش  موسوم به "چانه زنی barganing  ... شاید بشه یه جورایی حقیقت را به تعویق انداخت،" رویکردی دیگر بود. " یک روز پس از آن که ، ایرج حریر چی،  معاون وزیر بهداشت ایران در کنفرانس خبری حاضر شد تا انتشار کرونا ویروس را کم اهمیت جلوه دهد و اعلام کند که نیازی به قرنطینۀ جمعی نیست، طی بیانه ای کوتاه، تأیید کرد که به کرونا ویروس مبتلا شده و خودش را قرنطینه کرده است ... "

ج: رویکرد سوم پذیرش بود، همه باورشان شد که با تهدیدی جدّی سرو کار داریم و باید سبک زندگی روزمرۀ مان را به کلی عوض کنیم ! پیش از این،  تکلیف  زندگی روزمره از پیش روشن؛ و همه چیز آن معلوم و مسلم  بود . از حیث تئوریک،  سبک زندگی ؛ چار چوبۀ معنایی خاصی را برای اعمال  و رفتار انسان می سازد ...

 از منظر صاحب این قلم، اساسا فهم سبک زندگی ؛  و تحلیل زندگی روزمره در جامعۀ ایران ؛ بدون در نظر گرفتن ارتباط تنگا تنگ آن با مراسم و مناسک ملی و دینی، و عواطف  جامعه ایرانی نسبت به ائمۀ اطهار(ع )  غیر ممکن است ... هرگونه پژوهشی در این زمینه الزاما باید به این" امتزاج آلیاژ گونه" که ریشه در تمایزِ بنیادینِ چارچوب مفهومیِ  جهان بینی با معنای رایج ایدئولوژی دارد ؛ توجه کافی داشته باشد .

 اکنون نزدیک به سه ماه و نیم از پدیداری مشکل کرونا می گذرد،  و در حالی که هنوز از زمان فرونشستن غبار آن خبر دقیقی در دست نیست ؛  اما به نظر می رسد با فرو نشستن این گرد و خاک، گذرگاه های متعددی پیش روی اندیشه و اندیشه ورزی نسبت به برخی از رویکرد های سیاسی و اجتماعی ؛ پدیدار شود.

یکی از نتایج تأمل تئوریک  نسبت به تبدیلِ مشکلِ کرونا به مسألۀ کرونا در ایران ؛ گذر گاهِ  "تشکیل کمیتۀ کشوری کرونا" بود. پرتو افکنی بر  برخی از تصمیمات کمیتۀ  کشوری کرونا نشان می دهد که در  این گذرگاه، الزاما باید در برخی از شیوه های مرسومِ رویکردی؛  نسبت به رویداد های  سیاسی  و تجربیاتِ اجتماعیِ پیشین باز اندیشی کرد، و تمکین نسبت به این تصمیمات و هشدارهای دقیقی که اعلام می کنند، اجتناب ناپذیر است.

شاید بتوان گفت که یکی از مهمترین مخاطرات تداوم بحران کرونایی، مخاطرۀ تبدیلِ "فاصلۀ فیزیکی" به "فاصلۀ اجتماعی" باشد. مخاطرۀ نهادینه شدنِ " تلۀ  فاصله  فیزیکی- اجتماعی"  در جامعۀ ایران با فرهنگِ جمع گرا یی" ؛ می تواند در آیندۀ قابل پیش بینی، منجر به استقرار وضعی گرددکه الکسی دو توکویل، آن را " تفرّد " می نامد، البته نه به معنای فردیت، بلکه انزوا و ذرّه گونه شدن فرد؛ که ممکن است چنان به تضعیف فردیت بیانجامد که افراد به سهولت دستخوش سلطۀ افکار عمومی شوند.

اگر پرتو افکنی بر چرایی و چگونگی رفتار و روند اجتماعی جامعۀ ایران در زمانِ منتهی به "لحظۀ  تحویل سال" که  در فرهنگ ایرانی - اسلامی جایگاه ویژه ای دارد؛ و کارِ کارستان مردم در روز سیزده بدر را  به مجالی دیگر حوالت دهیم، مراسم سیاسی- عبادی نماز جمعه و مراسم روز قدس و مناسک روز عید فطر و مراسم فرهنگی بزرگداشت  ارتحال امام خمینی (ره) ؛ همچنین  برگزاری مراسم بزرگداشت روز پانزده خرداد 1342 که  نقطۀ عطف و آغاز تحولی عظیم  در 57 سال  پیش در جامعۀ ایران است، را می توان از مصادیق " باز اندیشیِ رویکردی " به شیوه های مرسوم  سیاسی  و تجربیات اجتماعی پیشین  بر شمرد . محوریتِ فرهنگِ جمع گرایی شاخصۀ اصلی همۀ این امور است، که ممکن از " تفرّد با خوانش دو توکویل" آسیب ببیند.

نتیجه گیری

تصمیم کمیتۀ ملی مباره با کرونا مبنی بر بستن درِ حرمهای مطهر حضرت امام رضا (ع) و حضرت معصومه (س) و حضرت احمد ابن موسی، (ع) و سایر بقاع متبرکه ، و مساجد و مجالس مذهبی ...  بر اثر پرتاب شدگی جامعه به شرایط امرور؛  نشان داد که در هنگامۀ پاندمی ، فرایند تبدیل مشکل به مسأله ؛ و هم اندیشی برای چگونگی پرتو افکنی بر مشکل و دیدن آن از ابعاد مختلف؛  شرط اول برای غلبه بر مشکل است.

 بدیهی است که اثرات مشکل و مسألۀ کوید 19 ، دو مفهوم  کلیِ مکان و  زمان ، که از عصر ارسطو تا امروز  مقولات فهم نامیده شده اند ... را بی نصیب نخواهد گذاشت. مکان ضمن قاعده بندی فعالیت های جمعی ؛ بیانگر  آهنگ تکرار  این فعالیت ها است . زمان هم همینطور، عینیِ به اندیشه آمده ای است که همۀ افراد یک تمدن آن را به همان سان می اندیشند ...   

از لحاظ حفظ هویت دربرابر تحولات حاصل از مکان و زمان، با تأکید باید گفت که  "در میان بنیانگذاران تمدن جهانی در جنو ب غربی آسیا،  ایرانیان تنها قومی هستند که توانستند هویت مشخص فرهنگی و ملیت  مستقل خود را حفظ کنند ؛ و تا امروز همچنان ادامه دهند. "  به بیان اسلاوی ژیژِک در کتاب کووید 19 عالمگیر ! " هیچ  ویروس کرونایی نمی تواند این تجربه را از ما بگیرد. امید می رود فاصله گذاری بدنی  corporeal distancing پیوند ما با دیگران را قوی تر سازد ... "

توجه به پرهیز از گرفتارشدن در "تلۀ تفرّد" در جامعه ایران اسلامی با  با فرهنگ جمع گرایی، از این رو مهم است که  شالودۀ بررسی های پدیدارشناسیِ آینده پژوهانه، بر روال های در حال وقوع  قرار دارد؛  و هدف آنها مطالعۀ چگونگی به وجود آمدن معنی از طریق تجربۀ زیستۀ اکنون ، برای ترسیم تاریخ فردا است.

سید مهدی حسینی