پاندمی کووید -۱۹ و عدالت تکنولوژیک

فاش نیوز -  به نام خدا؛ از همان "وقته"ای که کووید-19 با قد و قواره‌ی ریزه میزه تابلوی "ایست؛ از جایت تکان نخور" را بالا گرفت، برای برخی از اقشار خاص، مشکلات پیشین تشدید شد. بدیهی است که‌هرانسانی برای به وجود آوردن یک زندگی موفق و غلبه بر موانع اجتناب ناپذیر و ناملایمات، تلاش می‌کند تا حد امکان به نیاز درونیِ احساس کارآمدی در زندگی شخصی و در فعالیت‌های اجتماعی پاسخی شایسته دهد.

 هایدگر، غول اندیشه‌ی‌ غربی، ژرفترین و واقع‌بینانه‌ترین تحلیل را از روزگار نو ارائه کرده‌است. بحث او درباره‌ی تکنولوژی یکی از مهمترین ‌ تلاش ها برای رها کردن تکنیک از تفسیرهای ابزار‌گرایانه و اخلاقی-سیاسی است.

اکنون یکی از وظایف اخلاق، تحلیلِ تأثیر تکنولوژی بر فعالیت افراد و ارائه‌ی نظریه برای تدبیر جامع‌نگر در تدوین دستورالعمل‌ها و قوانین از سوی متولیان امور است. تصحیح امر عدالت نسبت به کاربرد تکنولوژی، می‌تواند برخی از موانع را از پیش روی اقشار خاص بردارد.

تکنولوژی به واسطه‌ی طراحی خود، برخی منافع کاربردی را نادیده می‌گیرد... طراحان در ساخت تکنولوژی، پیش‌فرض‌هایی دارند؛ به عنوان مثال، در دستگاه خود‌پرداز بانک فرض گرفته شده، فردی که در مقابل آن قرار می‌گیرد، قادر به دیدن صفحه‌ی‌ نمایش، خواندن آن، به‌یادآوردن و وارد‌کردن کد شناسایی شخصی است.

به‌آسانی می‌توان بخشی از جامعه را تصور کرد که با این فرض جور درنمی‌آیند، کسانی که‌از صندلی چرخدار استفاده می‌کنند، روشندلان... امکان بهره‌وریشان، به واسطه‌ی طراحی بالفعل دستگاه، کنار گذاشته می‌شود. بنابراین تبیین نحوه‌ی شکل‌گیری موانع در مقابل اقشار خاص اجتماعی ضرورت می‌یابد. مایک الیور، ریشه‌ی محدودیت‌های سخت در برابر مشارکت کامل این قشر در جامعه را انقلاب صنعتی می‌داند...

 علاوه بر امکانات کاملا تازه و استقبال همگانی، از حیث انفورماتیک و امنیت نیز دست آوردهای نوین تکنیکی تحول‌آفرین است. تصور رایج از تکنولوژی، آن را ابزاری در خدمت فعالیت انسان در زندگی روزمره، و وسیله‌ای برای تحقق مقاصد توصیف می‌کند. قصدمندی ( (intentionality  به‌مثابه‌ی‌کی از ظرفیت‌های انسانی، با مفهوم متعارف قصد و نیت فرق دارد و در واقع گستره‌ای شالوده‌ساز است.

 در این نوشتار صرفا امضای دیجیتال، به‌مثابه‌ یکی از موهبت‌های مانع‌تراش! در پیش‌روی اقشار خاص مورداشاره‌است. امضای دیجیتال به‌عنوان امضای الکترونیکی با معنا و کاربرد گسترده و با همان اعتبار امضای واقعی است و مفهوم قانونی نیز دارد.  امروزه به موازات توسعه و پیشرفت دیجیتالیسم، دسترسی به‌هرگونه خدمات دیجیتال منوط به‌ابزارهایی از قبیل کارت هویت دیجیتال شده‌است.

در هیچ زمانی مثل دوران ما، ضرورت عادلانه‌تر و انسانی‌ترشدن قوانین احساس نمی‌شد... به‌همین دلیل از نیمه‌ی دوم قرن گذشته، مطالعات جامعه‌شناسیِ نابرابری، به کندوکاو نا برابری معلولیت نیز روی‌آورشدند. 

آلبر کامو در کتاب طاعون، داستان شهری در شمال آفریقا را روایت می‌کند که معلوم نیست چرا و از کجا طاعون در آن رخنه کرده‌است... مردم می‌گیرند و می‌میرند... ناچار شهربندان(قرنطینه) می‌کنند. زنگ ماشین‌های نعش‌کش یک‌دم فرونمی‌شیند. در درون آن حصار طاعون‌زده؛ هریک از اهالی شهر برای خود تکاپویی دارد؛ یکی در جستجوی مفرّ، یکی در جستجوی مخدّرات و یکی هم در جستجوی بازار آشفته می‌گردد...

گذشته‌از غمی‌ که‌همچو غبار در فضا است، آنچه بیش از همه به چشم می‌آید این است که حضور طاعون فقط ضربان گام هرکس را در هر راهی که پیش از آن می‌رفته، سریع تر کرده‌است. حق یا ناحق، اخلاقی یا ضدّاخلاق، حضور طاعون هیچ کس را از راهی که تا کنون می‌رفته بازنداشته که‌هیچ؛ او را در همان راه به دو افکنده‌است...

البته با تأکید باید گفت هر چند تصور زندگی بدون تکنولوژی ممکن نیست، و دست‌آوردهای انقلاب فناورانه آشکار‌ترین نشانه‌ی قصدمندی بشر در اعمال قدرت بی حد و حصر بر طبیعت ارزیابی می‌شود؛ اما اکنون که خاکسپاری‌های غریبانه‌ی پی‌درپی بدون حضور سوگواران بر مزار و حتی پرهیز از برگزاری مراسم ترحیم، ضعف‌های این قدرت را نمایان کرده، با پرتوافکنی بر نسبت مشکلات و مسائل اقشار خاص با پاندمی‌کووید-19، می‌توان مظاهر سنددار، و موضوعات مرتبط با زندگی روزمره‌ی آنها و ظرفیت در همرفتاری همدلانه را به محققان آینده‌پژوه شناساند.

نتیجه گیری

از رهگذر رایانش ابری و جوانه زدن میکرو-الکترونیک، تغییرات اجتمایی وسیعی برانگیخته شده، و برای همه‌ی شهروندان مسائل و ناخرسندی‌هایی نیز به‌وجود می‌آید. اکنون به نظر می‌رسد عصر پیشِ رو به زمان گذشته و حال شباهت چندانی نخواهد داشت...

اگر بخواهیم با ایستادن بر دوش هایدگر بر مشکلات و مسائل حاصل از کووید-19، با نگرشی عدالت محور پرتویی بیافکنیم، نکات جالب توجهی حداقل به‌لحاظ تأملات تئوریک در مراحل اساسی سیر اندیشه و نسبت آن با حیات دینی، پدیدار می‌شود:

1. در اندیشه‌ی ایران‌شهری، اساس نظریه‌ی سیاسی امام محمدغزالی براین اصل استوار بود که حیات اجتماعی و اهداف و مقاصد  فردی در دین و دنیا بصورتی توأمان جمع شده‌است... در اندیشه‌ی‌ غربی نیز گوته بر این عقیده بود که‌هرآنچه شایسته‌ی‌ اندیشیدن بوده، پیش از این اندیشیده شده؛ و کسانی چون یونگ، کمپل و سرل به ما نشان‌داده‌اند که‌ اساطیر و افسانه‌ها از آنجا که تجربه‌های جهانی همه‌ی‌ انسان‌ها را نمایایان می‌سازند، جاذبه‌ای گسترده دارند.
2. آنان که پایبند اسطوره‌ای باشند، قوت آن را در می‌یابند ولی در اندیشه‌ی‌ اثباتش نیستند؛ عقلانیت سیاسی حکم می‌کند تا متولیان امور بکوشند آن اندیشه‌ها را باز اندیشی و به‌اصطلاح روزآمد کنند.
3. هر چند عواقب جهانی خطرات کووید-19 همه‌ی‌ طبقات اجتماعی را تهدید می‌کند... اما مشکلات اقشار خاص ویژگی‌های منحصربه‌فردِ فیزیکالی دارد. انتظار می‌رود متولیان امور در حل و رفع آنها شتاب کنند؛ وگر نه ممکن است بر اثر تداوم هزینه‌ی‌ فرصت، همه چیز به‌قول مارکس دود شود و به‌هوا رود...
4.  شایسته‌ است نسبت به برخی از دغدغه‌های مرتبط با پیچ و خم امور اداری و امضای دیجیتال تدبیری مناسب اندیشیده شود. در هنگامه‌ی‌ شبیخون کووید-19 خدا نکند احدی از آنها کارت سوخت خودرواش در جایگاه سوخت مفقود شود و گذرش به کلانتری و پلیس بعلاوه 10 بیافتد، تاریخ اعتبارعابر بانکش در این دوره تمام شود یا دفترچه‌ی‌ بیمه‌ی‌ خدمات درمانی‌اش به فرجام برسد...!
5. علم و تکنولوژی آینده‌ی‌ بهتری را نوید می‌دهد. فناوری نوین ابزاری ضروری است که با آن  می‌توان از به حداقل رساندن خطرات و حداکثر رساندن موقعیت‌ها اطمینان حاصل کرد...  چنانکه گیدنز و ساتن خاطر نشان کرده‌اند هرگونه کم‌توجهی در مناسب‌سازی معابر و مراکز خدماتی و عمومی‌، خود می‌تواند موانعی معلول‌کننده‌ ایجاد کند.
6.  کمتر از نه ماه دیگر مادر دهر، قرن پانزدهم هجری شمسی را به دنیا خواهدآورد. در این مرحله‌ی‌ گذار که سایه‌ی‌ کرونا نیز برآن گسترده شده، بسیار مهم است که به جستجوی سرچشمه‌ی‌ عشق و اراده برخیزیم و به قول رولو-می، ارزش‌های درونی‌مان را به نظاره بنشینیم. شایسته نیست که مسائلی دستمایه‌ی‌ موتورهای جستجو برای زیر سؤال بردن دست آوردهای عظیم قرار گیرد که حل آنها صرفا تدبیر می‌خواهد؛ بدون حتی یک ریال هزینه.

چنانکه در نامه‌ی‌ تنسر، یکی از معتبرترین و کهن‌ترین متون در اندیشه‌ی‌ ایران‌شهری می‌خوانیم: دین و ملک، هردو به‌ یک شکم زادند... برای یونانیان نیز مفهوم پولیس آمیخته‌ای از سیاست و مذهب بود. در دوره‌ی‌ معاصر نیز برخی دانشمندان نظیر اینشتین و کارل، یک احساس مذهبی‌گونه دارند، و به‌ احساس مذهبی به‌مثابه شاه‌فنر همه‌ی‌ تحقیقات علمی‌ می‌نگرند. نزد آنها نیز معنویت در توفیق در زندگی روزمره، خود را هم ارز تعقل مؤثر نشان می‌دهد...

تأکید بر تأمل بر اشاره‌های فوق به‌این دلیل است. همانطور که ماکیاول در شهریار به تأثیر معتقدات و عادات دینی در همبستگی و ثبات سیاسی اذعان می‌کند، از لحاظ ترجیحِ سیاسی، یگانگی دین، همانند گذشته، عامل پیونددهنده مهمی‌ می‌تواند باشد؛ اما این کارویژه‌ از رهگذر برخی ندانم‌کاری‌ها آسیب جدی خواهد دید...

دکتر سیدمهدی حسینی