تداوم پاندمی کووید۱۹؛ پدیداری انسان و نظام اجتماعی دیگر

فاش نیوز -  با نام و یاد خدا؛ از مهمترین عواملی که‌ یک دوره‌ی برزخِ اجتماعی را با بحران‌های خاصِ آن مشخص می‌کند، علاوه بر تکنیک و فن و ماشین، خودِ امرِ پیشرفتِ مرزهای علم است. اینکه آیا بیماری همه‌گیر حاصل از کووید- 19 مرزهای علم را تاکجا توسعه خواهدداد و یا اساسا بشر را در زندگی اجتماعی در جهان پساکرونا خردمندتر خواهدکرد یا نه نیاز به تأملاتی تئوریک دارد.

 نظریه‌پرداز فرهنگی جهان معاصر، اسلاوی ژیژک در تألیف بحث‌انگیز و البته نوآورانۀ جدیدش نگاشته‌است : «» ... تنها درسی که می‌توانیم از تاریخ بیاموزیم این است که‌از تاریخ هیچ نمی‌آموزیم؛ لذا تردید دارم که بیماری همه‌گیر، مارا خردمندتر کند ... ما مجبور خواهیم شد که نگرش کلی نسبت به هستی را به‌عنوان موجوداتی زنده در میان دیگر اشکال حیات، عوض کنیم … ناچار خواهیم بود یک انقلاب فلسفی راستین را از سر بگذرانیم.«»

در این نوشتار ضمن پرهیز از ورود به بحث چیستیِ خردمندی و «انقلاب فلسفی راستین» که‌امری عظیم و کار اهل فن است، از منظر جامعه شناسی سیاسی به‌مثابه تلاشی فکری در جهت توضیح و تبیین پدیده‌ها و رفتارها، و از رهگذر فرهنگ و اجتماع بر فرضیه‌ی ظهور انسانی نوین پرتویی می‌افکنیم.

مفروض است که کووید - 19 از پروژه‌ی تولد انسانی جدید با شاکله‌ی رفتاری خاص، در جهان پساکرونایی رونمایی خواهدکرد که به نظر می‌رسد به شیوه‌ای نوین خواهداندیشید؛ چنین انسانی احتمالا جامعه‌ای را بنیاد خواهدگذارد که مراودات آن از بسیاری جهات با روندهای اجتماعی شناخته شده‌ی پیشین متفاوت خواهدبود.

بدیهی است که شالوده‌ی این فرضیه بر بنیان داروینیسم اجتماعی قرار دارد، و مراحل اساسی سیر تاریخ اندیشه در جامعه‌ی ایرانی گواه بر این است که همواره فرهنگ ایرانی اسلامی سرشار از آموزه‌هایی بوده‌است که در سرد و گرم روزگار، جوهر انسانیّت را از گزند حوادث ویرانگر حفظ کرده‌است.

پیش از پرتاب‌شدگی جهان به شرایط کرونایی، نیکلاس نگروپونته در کتاب دیجیتالی بودن در 1995 با اشاره به‌ افق تحول تکنولوژی دیجیتال، نشان داده‌بود که ظهور تکنولوژی تماسی (iPhone) و تکانه‌های الکترونیک ... تمام جنبه‌های زندگی بشر را زیر و زبر خواهندساخت.

اگر از دریچه‌ی فرهنگ، نگاهی به‌اجتماع داشته‌باشیم و از ادبیات جلال آل‌احمد بهره ببریم، خواهیم دید که حداقل یکی دو دهه پیش از پرتاب‌شدگی به شرایط کرونایی، در برخی موارد، جامعه‌ی بشری از حیث فرهنگی دچار رویش علف‌های هرز شده‌بود ... زمینی باشد و دانه‌ای از جایی، دَم ِباد یا منقار پرنده‌ای، بر آن بیفتد و باران هم کمک بدهد تا چیزی بروید ...

 با خوانش جلال، کرونا زدگی عارضه‌ای است از بیرون آمده و در محیطی که برای شیوع بیماری آماده‌است رشد کرده، و همچون گرما‌زدگی، سرمازدگی، وبازدگی، غرب‌زدگی و سن‌زدگی که گندم را از درون می‌پوساند، ولی پوسته‌ی سالم برجاست؛ اما صرفا پوست است؛ عینِ همان پوستی که از پروانه‌ای بر درختی مانده! پس از فرو نشستن غبار کرونازدگی نیز از جوهر انسانی جز پوسته‌ای به جای مانده، چیزی نخواهیم‌دید ...

البته‌این اولین باری نیست که در عصر جدید، پروژه‌ی پدیداری انسانِ نوین و نظام اجتماعی خاص مطرح می‌شود. معروف است که مارکس گفته‌بود: گاه رویدادها دو بار در تاریخ تکرار می شوند؛ یک بار از اهمیت تاریخی واقعی بر خوردارند و بار دیگر تنها تداعی مضحک یا صورت مسخ شده‌ی آن رویداد هستند ...

در عصر حاضر اساسا ژئوفرهنگ و اسارت ماشین در چنگال ماشینیسم، دو عامل تأثیرگذار بر اندیشه و انگیزه و شاکله‌ی‌ رفتار اجتماعی هستند. چنانکه دکتر علی شریعتی در سمیناری برای دانشجویان پلی‌تکنیک در 1350 تمایز ماشین و ماشینیزم را به بحث گذاشته‌است. ماشینیسم  یک نظام خاص و  پدیده‌ای جامعه شناختی است که جامعه شناسان  و متخصصان علوم انسانی و اجتماعی جنبه‌های پیچیده‌ی تأثیر آن بر رفتار را ترسیم می‌کنند.

به عنوان مثال، ترافیک کلان شهر تهران را در نظر بگیرید، به‌قول شایگان، آنچه ترافیک شهر تهران را مبدّل به جهنم می‌کند و شهر را به «دارالمجانین»، [تنها] زیادی ماشین‌ها یا تنگی خیابان‌ها نیست، آنچه در این پدیده‌ اهمیت دارد رفتار روانیِ برخی از مردم است ...  همواره‌ ایرانیان در حوزه‌ی روابط شخصی و عاطفی اهل ادب و تعارف بوده‌اند و به‌ این امر شهرت دارند ... اما در پشت فرمان ماشین که قرار می‌گیرند، برخی اوقات رفتار خشونت‌آمیزی دارند ...

 این کشنده‌ی زیبایی‌ها و شعر و بشریت و آسمان ...  امری پیچیده‌ است و همان‌طور که‌اشاره شد، واکاوی دقیق اثرات آن بر شاکله‌ی رفتاری صرفا از مراکز آکادمیک و اندیشکده‌های علوم انسانی و اجتماعی و نتایج راهبردی از رهگذر انجام پژوهش‌های پردامنه و تخصصی و صرف هزینه و وقت مناسب امکان‌پذیر است.

اساسا پس از به‌صدا درآمدن زنگ کرونازدگی، مسئله‌ی شایسته‌ی تأملِ مفهوم انسان، بیش از پیش مورد اندیشه‌ورزی قرارگرفته‌است؛  همان انسان متوسط‌الحال که در جهانی پر تنش، هم می تواند فرهنگ را بسازد و  هم خودش توسط فرهنگ ساخته  شود، او صرفا تحت تأثیر محیط زیست اجتماعی و اقتصادی نیست، و می تواند انتخاب کند و سرنوشت خود را تعیین نماید ...

نتیجه گیری

بدیهی است که‌ انسان در زندگی روزمره، با یادآوری لحظات تلخ و شیرین زندگی گذشته و اشک‌ها و لبخدهای آن، به چگونگی ترسیم  آینده‌ای بهتر برای جامعه‌ی خود بیندیشد. به‌قول هایدگر: آینده‌ی آدمی همواره‌ از طریق گذشته و در قالب امکانات، از جمله‌ امکان انتخاب اصیل به روی او باز می‌شود ...

به‌لحاظ اندیشه ورزی، در هنگامه‌ی تداوم شبیخون کووید – 19 نظارهگر پدیداری اثرات تغییرات معنایی در برخی از مفاهیم هستیم که‌ از چندی پیش شروع شده‌بود؛ یعنی از همان وقته‌ای که به‌قول شایگان، روزه به رژیم غذایی تقلیل می‌یابد و وضو و پاکی نیز به بهداشت...، و صد البته مفهوم مستضعف نیز به‌ اقشاز آسیب‌پذیر، اندیشه‌ی تکنیک‌محور برتری کامل یافت؛ به‌طوری که  گریز از آن تقریبا محال می‌نماید.

نیچه ابطال تدریجی کلیه‌ی ارزش‌های مابعدالطبیعی را که‌ از آغاز تفکر غرب پدیدآمده به پوچ‌گرایی تعبیر می‌کند ... اگر ایمان به‌ اینکه‌ این جهان عرصه‌ی تحقق‌پذیری طرحی است که خدا افکنده ... سست شود در نتیجه همه‌ی ارزش‌هایی که متکی بر این طرح هستند آسیب خواهند دید؛ این امر، خسرانی عظیم برای اندیشه‌ی بشر است.

جامعه‌شناسی سیاسی راز همبستگی و استمرار نظام اجتماعی را کارکرد هماهنگِ عواملی از قبیل ارزش‌ها، نهادها، هنجارها، و نقش‌ها می‌داند و بر منطق درونی حرکت این عوامل تأکید دارد.

تردیدی وجود ندارد که در هنگامه‌ی کرونازدگی، فرایند و عمل بلوغ دیجیتال بر نگرش نسل نوظهور جامعه‌‌ی ایران و سبک زندگی و حتی فکر و اندیشه‌ی سیاسی و دینی او تأثیر معنادار می‌گذارد. اثر بنیادین این تأثیر اثیری به‌گونه‌ای است که در مواردی این نسل دیگر نمی‌تواند «فرزند خصال خویشتن...» باشد.

اما تحول دیجیتال یک روند خطی نیست... و زندگی روزمره  بر مدار لوازم و اقلامی نیز می‌گردد که‌ ارزش ذوقی و زیباشناختی بیشتری دارند. به‌قول کگارد، انسان شدن یک پروژه‌است، تکلیف ما این نیست که بدانیم کیستیم؛ بلکه‌ این است که خودمان را بیافرینیم، و به تعبیر نیچه، خودِ زندگی، به‌واقع پدیده‌ای ذاتا مبتنی بر زیبایی‌شناسی است؛ از این منظر زیبایی‌شناسی تمام انواع آفرینش که کووید – 19 نیز جزئی از آن است را در بر می‌گیرد. زیبایی در زندگی و برای زندگی بوده و جدای از رنگ، بافت، شکل، ماده و مردم معنایی نخواهد داشت.

دکتر سید مهدی حسینی