شنبه 28 تير 1399 , 15:30
اپیدمی کووید۱۹ و رویدادِ موسوم به ترمیدور
از حیث اندیشه و اندیشهورزی، توسعهی تمرین مذهبی از جامعه تا جامعهای دیگر فرق میکند؛ از اینرو وجود احساسِ عاطفی نسبت به یک نظام اجتماعی، رمز ماندگاری آن ارزیابی میشود...
فاش نیوز - با نام و یاد خدا؛ در هنگامهی تداوم شبیخون کووید-19 که نشانههایی از گسستگی روابط انسانی در جامعه در حال گسترش است، برخی بیانات و نوشتهها و اندیشهها را نباید با حقایق و واقعیت اشتباه گرفت. اکنون سؤال این است که آیا بهدنبال تحولات قابل پیش بینی حاصل از به صدا درآمدن زنگ کرونازدگی و تأثیر بنیادین آن بر اقتصاد... تحولی را که کرین برینتون درکتاب کالبدشناسی چهار انقلاب «ترمیدور - Thermidor» توصیف میکند، برای انقلاب اسلامی ایران نیز پس از فرونشستن غبار کرونایی روی خواهد داد؟
رسو در مقالهی «گفتار دربارهی علوم و هنرها» بر آن بود که آموزش مدرن به اخلاقیات آسیب میرساند. پرتابشدگی یک نظام سیاسی که شالودهی آن مبتنی براستمرار یک نوع جدید از اجتماع مذهبی بنیانگذاری شده به وضعیت کرونایی؛ چشم اندازی از واقعهای پرمخاطره را که در کمین تفکر انقلابی قرار دارد، پیش روی علاقهمندان مسائل اندیشه و اجتماع ترسیم میکند.
بدیهی است که قضاوت در بارهی این مسئله که در ادبیات سیاسی با مفهوم ترمیدور صورتبندی شدهاست کارآسانی نیست؛ و بههیچوجه بهطوری دقیق نمیتوان مشخص کرد که پدیداری آن ریشهای شخصی دارد یا اجتماعی. نکتهی دیگر اینکه تعیین میزان نقش آفرینی موتورهای جستجو در این هشدار، مبتنی بر آمار کمّی نیست...
دوام ساختارهای اجتماعی صرفا به بازتولید از سوی مردم بستگی دارد. رشد فزایندهی نابرابری اقتصادی در جامعه و لجامگسیختگی قیمتها... در عصر پرتلاطم و بحران زدهی کنونی، باعث شده تا برخی از سوداگران بازار اندیشه امری را که شایگان «به میان آوردن عقیدهی متافیزیکی توحید در قوانین اقتصادی ملغمهای وحشتناک» ارزیابی میکند، با ذوقزدگی عامل باالقوهی تغییر جهت عقربهی افکار عمومی در ایران پساکرونایی معرفی کنند.
از حیث اندیشه و اندیشهورزی، توسعهی تمرین مذهبی از جامعه تا جامعهای دیگر فرق میکند؛ از اینرو وجود احساسِ عاطفی نسبت به یک نظام اجتماعی، رمز ماندگاری آن ارزیابی میشود. اساسا پاس حرمتِ نهادهای الهی، مایهی عظمت کشورهاست. کانون بحث حاضر، فهم این نکته است که از رهگذر فشار اقتصادی... چه تغییراتی متوجه مشروعیت حکومتداری خواهدشد.
حقایق نوین از اعلام آمار و ارقام و سکههای بهار آزادی... در پرداخت رشوه؛ که این روزها از سیمای جمهوری اسلامی ایران به سمع و نظر جهانِ دیجیتالی شده میرسد، و شاکلهی رفتاری برخی افراد، جایگاهها، متراژ املاکِ ردوبدل شده... نه تنها در مواردی ویژگیهای فرهنگیِ خاصِ جامعهی ایران اسلامی را قربانی تکاثر ثروت عدهای معدود کرده؛ بلکه ضربههای دردآوری نیز بر پیکرهی هویت مذهبی وارد میکند.
این آمار و ارقام عجیب و غریب و دور از ذهن که به قول شرایبر، پیش از راه یابی به اذهان، افق را دگرگون کرده؛ در حال روایتگریِ قصّهی غصههایی است که بهلحاظ ماهیت، چنان واقعیاند که تمام ظرفیت اندیشهی نسل نوظهور جامعه را پر کردهاست... همین امر برخی از صاحبنظران را متوجه واکاوی روندهای اجتماعیای کردهاست که زمینهی چرخش ترمیدوری را فراهم میکنند.
هرچند براساس نظریهی برینتون، انقلاب از مرحلهی ترمیدور گذر میکند... و از آنجا که جامعه را به سوی خردورزی و خردباوری به پیش میبرد، آثار مثبتی بر هویت فرهنگی برجای خواهدگذاشت؛ اما تاریخنگاران فرانسوی بازگشتِ کٌند به زمانههایی بیشتر آرام را بهعنوان واکنش ترمیدوری شناختهاند.
فرضیهی چرخش ترمیدوری بر پیامدهای پیشبینی نشدهی برخی کنشها تکیه دارد. درست است که بهقول سجویک، میراث فرهنگی و روشنگرانهی ایران اسلامی از ریشهدارترین و کهنترین میراث جهانی است، اما با امر رانتخواری، زمینهی پیدایش نیروی اجتماعی ثروتمندِ جدید و تازهبهدوران رسیده و نوکیسه فراهم شد که به بیان دورکیم، در مقامی است که از دید همگان مقصر است.
ارادهی کلی (general will) و سامان سیاسی اکنونیت جامعهی ایران اسلامی آینهای است که اندیشهی اجتماعی و سیاسی را با خوانش شیعی به جهان منعکس میکند. تقریبا با اطمینان میتوان گفت که اکنون از یکی از پیچیدهترین معماهای تاریخ اندیشه رمزگشایی شده و آن اینکه زوالپذیری حکومت در محدودهی سرزمینی؛ دلیلی محکمتر از این ندارد که افراد به حکام بیاعتماد شوند و یا اعتقاداتشان را به سنتها و عادات از دست بدهند.
عقل ورزی دقیق بر آنچه میخواهیم مورد تعقل قرار دهیم، بدون فهم کامل موضوع تعقل... و بدون ردگیری آن تاخاستگاهش، ناممکن است. هر جامعهای روال و روش فرهنگی و تربیتی و نظام سیاسی مربوط به خود را دارد... مهمترین وجه مشترک، مشروعیت قانونی از نظر مردم است.
نتیجه گیری
وظیفهی اصلی یک دانشگاهی «ساده کردن پدیدههای پیچیده» است. بنابر سنت سقراطی، وظیفهی دانش پژوه در تولید حقیقت بسان فن مامایی است، کمک به زایش نفوس یعنی به خود آمدن... البته از مباحث نظری نباید آن تفصیلی را چشم داشت که از بررسی دریافتههای حسی...
جهد بسیار لازم است که بخشی از نسل نوظهور را متقاعد کند که شاگرد ممتاز مدرسهی انقلاب در دیروز و بزرگترین آموزگارِ انقلاب، استقلال و آزادی در جهان کنونی، از آنجا که خود فقیهی شیعی و عالمی فرزانه و مرد سیاست و آگاه بر رموز و پیچیدگیهای آن است، و اکنون جهانیان مشاهده میکنند اکثریت قاطع مردم ایران و سایر کشورهای اسلامی از او حرفشنوی دارند، بحران اقتصادی کنونی را مهار خواهدکرد.
بر طبق طرح مفهومیای که برینتون درانداخته، با کمی تسامح میتوان ترمیدور را نقاهتی پس از فرو نشستن موقت تب انقلاب خواند، به هیچرو نمیتوان تحولات قابل پیشبینی در جامعهی ایران پسا کرونایی را توبه از «توبه ی اجتماعی» خواند:
در اثبات ادعا، حداقل سه استدلال اساسی دارم:
نخست: جمهوری اسلامی ایران، به مثابه نخستین تجربهی تمامعیار از حکومتِ روحانیِ دینی شیعه در ایران، به ابزارهای حکومتِ مدرن نیز مجهز گشته و فرهنگ اسلامی با درجات مختلفی از تنش - با ارزشهایِ مدرنِ سرچشمه گرفته از جنبشِ روشنگری در همزیستی به سر میبرد. یعنی بر اساس میثاق ملی «حاکمیت ملی» رسمی و از آنِ «الله» است؛ و به حقوق دموکراتیک احترام میگذارد؛ اما در عینحال آنها را تابع اشاعهی فرهنگ اسلامی میکند.
دوم: فرایند و کار انقلاب اسلامی، فراتر از سرنگونی پادشاهی موروثی بود.... اصول استقلال و آزادی در کنار اسلام جای گرفت. بنابر اصل نهم قانون اساسی، این اصول از یکدیگر تفکیک ناپذیرند و حفظ این اصول وظیفهی دولت و آحاد ملّت است.
سوم: نظام جمهوری اسلامی آشکارا اسلام شیعه را با مفاهیم اساسی دموکراسیهای مدرن، چنان محکم و استوار همنشین کردهاست که «توصیههای شفاهی و مکتوبِ» بنیانگذار جمهوری اسلامی، بهعنوان سند حقوقی در قانون اساسی نیز ثبت شده است؛ بهطوری که «ابتنای بر قواعد و موازین اسلامی»، اصلِ تغییرناپذیر به حساب میآید.
در مورد پیشبینی چرخش ترمیدوریک با خوانش برخی سوداگران بازار اندیشه، باید گفت اگرچه نشانههای واضح از بحران اقتصادی گسترده وجود دارد، اما شاید بتوان تأثیر این امر را با اندکی تسامح، بهقول پارسونز یک«تغییر تعادل» نامید و نمیتواند تغییر در ساخت محسوب شود.
سید مهدی حسینی