تأملی در امور قدسی و پاندمی کووید۱۹

فاش نیوز - با نام و یاد خدا؛ از یک منظر هیچ یک از عناصر سازنده‌ی زیست جهان و زندگی روزمره مهمتر از امور قدسی و الهیاتی نیست. این امور شامل زنجیره‌ی معانی از دین و ایمان، عرفان و کشف و شهود، اسطوره و سنت، احساس و عواطف... هستند و بن‌مایه‌ی اصلی دعاوی حقیقت‌مندی و تصورات ریشه‌ای درباب خدا، انسان و جهان را به‌دست  می‌دهند.

با تداوم تاخت و تاز کووید -19، بقا بر تصمیم استثنایی ممنوعیت تجمع در مکان‌های مقدس و بُقاع متبرکه، و آزاد شدن مراسم برگزاری مجالس و مراسم عزاداری امام حسین (ع) در ماه محرم و صفر...  یک بار دیگر  علاقه‌مندان را به تأمل در جایگاه امور قدسی و آئینی و ارزش‌های معنوی واداشته است.

اساسا بررسی پدیدارشناسانه‌ی تأثیر باورهای پیشینی بر روال‌های در حال وقوع، چشم‌اندازی از چگونگی خلقِ معنی در زندگی روزمره‌ی مردم، پیش روی مطالعات آینده‌پژوهانه قرار می‌دهد.

بحران چندوجهی جاری، موجب شکل‌گیری نوعی اصطکاک میان دوگرایش، یعنی فضای مجازی / رایانش ابری؛ و ساحل آرام سنت / بود و نمودِ مناسک، شده است.

 از سپیده‌دم روزی که شیرازه‌ی نظام سلطنتی، با آخرین ضربه‌ی اراده‌ی مردم ایران از هم گسست، متولیان امور فرهنگی و سیاسی  به‌درستی ساختار نوین را با رنگ و روی پرجلوه‌ی دین و حضور فعال مذهب در زندگی روزمره، در منظر جهانیان قرار دادند.

همواره این نقطه‌ی عطف، در رابطه با صور بنیادی حیات دینی؛ و  اثر‌گذاری بر روند اجتماع؛ نقش‌آفرینی کرده است. از رهگذر همین کار ویژه‌ی منحصر به‌فرد دینی بود که قوای معنوی و عاطفیِ نیرومند، به تعامل ملت با نظام جمهوری اسلامی معنایی ویژه داد؛ و حتی در تئوری نظام‌ها جایگاه ایران را متمایز کرد. یکی از دلایل اصلی این امر، تأثیر نتایج از میان رفتن مرکزیت روحانی در جامعه‌ی ایرانِ عصر پهلوی است.

 امور قدسی به‌منزله‌ی مظهرِ نابِ تصوراتِ جمعی، در واقع عالی‌ترین جلوه‌ی اجتماعی دین را پدیدار کرد؛ این جنبه‌ی روح ایرانی ریشه در تاریخ پیشااسلامی دارد. گسترش سایه‌ی بخش مهم این امور بر زندگی روزمره و جهان‌بینی انسان ایرانی؛ در چارچوب مفهومی مناسک و مراسم محرم و صفر، درحکم معتبرترین سند دینی و شاخص هویت مذهبیِ ایران اسلامی درآمده است.

این پیوند‌های ازلی، شخصی، قدسی و مدنی، غالبا در شیوه‌ی اجرای مناسک در چهار راه  بروز احساس و عواطف به هم می‌رسند. اکنون و در این ماه‌های پایانی قرن؛ ویروس میکروسکوپی برای ضرباهنگ پاندول جهان فرمان ایست صادر کرده؛ اما نسبت به استثناء قائل نشدن برای امور قدسی، حتی دریغ از یک عذر تقصیر! انگارچون ماهیت علمی دارد، نباید مبادی آداب و احکام باشد!

اتفاقا امور ازلی و قدسی در سال‌های اولیه از قرن جاری نیز با چالش‌های بنیادین روبرو شده بود. اگر از غوغای کشف حجاب بگذریم که خلاف حکم صریح قرآن بود، چنانکه در مجموعه‌ی خوش‌ساختِ تلویزیونی با عنوان شب دهم به نمایش درآمد، مراسم و مناسک عزاداری محرم و صفر با دستوری موسوم  به امر می‌کنم؛ ممنوع شده بود.

اکنون واقعیت اجتماعی مناسک و شیوه‌ی عملی برانگیختن، و زنده نگاه‌داشتن آیین، تحت تأثیر بحران حاصل از شبیخون کووید-19  قراردارد...  به‌نظر می‌رسد با نزدیک شدن ایام محرم و صفر، تلاش دائمیِ موتورهای جستجو نیز شتاب فزاینده یافته و می‌کوشند از برگزار شدن یا نشدن مراسم و مناسک و سند اصلی خاطره‌ی جمعی ایران اسلامی، ماهی مقصود خود را صید کنند.  

  دانیل گلمن در هوش هیجانی اثبات می‌کند که «هنرِ آرام کردنِ خود، مهارتی اساسی در زندگی است.» رمز و راز آرام‌بخشی مناسک محرم و صفر، و فهم منطق درونی تجربه‌ی آرامش نابِ حاصل از آن، صرفا با آگاهی از پیوند و همبستگیِ این مناسک با جنبه‌ای مهم از روح ایرانی و خاطره‌ی قومی و اجتماعی او امکان‌پذیر است.

در حالی که با تداوم تاخت و تاز ویروس میکروسکوپی، به بیان دعبل خزایی حتی:

مهبطِ آیات قرآن از تلاوت خالی است     جایگاه خلوت وحی وحشت‌آبادی شده

نیز شاکله‌ی رفتاری مردم نشان می‌دهد که در صورت اعلام قواعد سخت‌گیرانه‌ در نبرد کرونایی، به‌قول سرآمد پارادیم قدرت که برجسته‌ترین رهبر اندیشه‌ورز و سیاحت‌گر معنا در جهان کنونی است: «مردم مؤمن و مسجدی بیشتر از دیگران به آن عمل خواهند کرد.» از حیث اندیشه‌ورزی، هرگاه یک باور به‌شکل عقلِ سلیمِ  بخش بزرگی از جامعه جلوه‌گر شود، به ایمان تبدیل می‌شود.

 نتیجه گیری:

همواره یکی از ویژگی‌های شگفت‌انگیز اندیشه‌ی ماندگار مناسک در محرم و صفر این است که روح  قدسی در مکان و زمان و زندگی روزمره‌ی مردم ساری و جاری است؛ و حتی به مجموعه‌ی دست‌اندرکار برگزاری مناسک  و حاضران و سِرو غذای آن... هاله ای از تقدس می‌بخشد؛ چرا که آن خورشید مرکزی در روح و روان جامعه‌ی ایرانی جای گرفته و وجهی فرااسطوره‌ای دارد. به‌قول لسان‌الغیب، حافظ شیرازی:

ما در پیاله عکس رخ یار دیده‌ایم       ای بی خبر زلذت شرب مدام ما

 مهمترین نکته‌ی بحران میکروسکوپی، سرشت مبهم و غیر معمول آن و گرایش آشکار به گذر از تمام مرزهای هویت دینی، ملی و جهانی... است؛ همین امر از کووید-19 سنگ محکی نادر جهت سنجش عملکرد سیاست‌پیشگان ساخته است...

علی‌رغم وضوح بسیاری از کژکارکردی‌ها، اما نسبت به رویکرد به امور قدسی، به‌نظر می‌رسد تدبیری مناسب در راستای پیش‌گیری از شیوع بیشتر ویروس اندیشیده شده بود؛ از این‌رو علت اعلام تصمیم اخیر نیاز به تأملاتی بیشتر دارد. به‌ویژه اینکه جنبه‌ی اثرات فرهنگی و اجتماعی  این تصمیم از حیث مطالعات آینده‌پژوهی به آن حالتی«استثنایی» می‌دهد.

اگر از دریچه‌ی چارچوب تحلیلیِ وجودنگرانه، بر تصمیمِ پیشینِ کمیته‌ی کشوری کرونا، پرتوی بیافکنیم، در وحله‌ی اول برانگیختن برخی واکنش ها پدیدار می‌شود؛ و حتی با معیار جامعه‌شناسی سیاسیِ گروه فشار، شائبه‌ی سوءاستفاده‌ی خطرناک از قدرت نیز ممکن است به گوش برسد؛ اما به‌راستی کدام تحلیل‌گری نسبت به کلان روال در حال وقوع، هرچه گفته، کاملا دقیق و درست از کار در آمده است.

ابن جستار را با برشی کوتاه از دیدگاه هانری کربن به پایان می‌بریم: ...تاریخ مذهبی بشر به [حضرت] محمد[(ص)] ختم نمی‌شود. آخرین نقطه‌ی دایره‌ی نبوت، آغازِ دایره‌ی ولایت است. واژه‌ی ولایت، به معنای دوستی است. این دوستی  از یک سو بیانگر تمایل و عشقی است که پیروان امامان[(ع)] نسبت به آنان دارند، و از سوی دیگر بیانگر منزلتی الهی است که پیشاپیش و از روز الست به امامان[(ع)] داده شده و آنان را به مقام اولیاءالله یعنی اقربا یا دوستان الهی رسانده است.

«خوش‌تر آن باشد که سرّ دلبران      گفته آید در حدیث دیگران»

دکتر سید مهدی حسینی