سه شنبه 22 مهر 1399 , 14:25
محرم و صفر؛
اربعین، میراث عظیم فکری و معنوی
بنا بر نتایج برخی تحقیقات آیندهپژوهی، با فرونشستن گرد و خاک حاصل از شبیخون کووید-۱۹ بشریت به عصر جدید تحولات اجتماعی و فکری وارد خواهد شد...
فاش نیوز - با نام و یاد خدا؛ تاریخ مناسک و مراسم آیینی صرفا به منابع پژوهشی و نقل قولها و کتابها محدود نمیشود؛ بلکه محتوا و معنی اصلی آن در تجربهی زندگی روزمره قرار دارد. به نظر میرسد فهم معنای ظرفیت متوازنساز امر عظیم محرم و صفر و رویهای که در ایجاد اتحاد و ائتلاف به نمایش میگذارد بیش از هر زمانی، اقتضای امروز است.
یکی از مهمترین مسائلی که با پرتو افکنی بر روند امور پدیدار میشود؛ روحانی ساختن امر سیاست و تآثیر آن در تمام جریانهاست. حداقل دو جنبهی این تآثیر با مدرنیته و دیجیتالیسم ارتباط آلیاژگونه دارد:
- قداستزدایی از ساحل آرام سنت
- به حاشیه راندهشدن اسطورههای دینی
مفروض این مقالهی کوتاه عبارت است از اینکه:
جامعهی جهانی در هفتاد و پنج سال اخیر 1945-2020 یعنی پس از پایان جنگ دوم جهانی تا پرتاب شدگی به بحران کرونایی که اکنون در دل آن قرار داریم، از عبرتهای گذار از تکنولوژی به فناوری اطلاعات که با سرعتی خیرهکننده به پیش میتازد، درس لازم را نیاموخته است. تأمل در رخداد به گِل نشستن کشتی عقل مدرن در بحران کووید – 19؛ کلید فهم اثبات این ادعاست.
در میانهی مسابقهی شتابان همگامی با فناوریهای روز، امر عظیم محرم و صفر و بهویژه مناسک و مراسم عاشورا و اربعین، بهمثابه میراث عظیم فکری، با ارائهی شیوههای عمل و ترسیم نقشهی راه قادر است نه تنها آرامش روان را به بشر گرفتار شده در سه بحران مشخص این عصر یعنی:
الف: بحران حاصل از مدرنیسم
ب: بحران حاصل از دیجیتالیزاسیون
ج: بحران حاصل از کرونازدگی
هدیه کند؛ بلکه با بازاندیشی علمی و نقادانه در ساحل آرام سنت؛ بار دیگر؛ اندیشهها را متوجه ظرفیت عظیم جهانبینی، با خوانش ادیان ابراهیمی(ع) میسازد. بهویژه اینکه کووید -19؛ ضعفهای بنیادین ایدئولوژیِ تکنیکمحور که مدعی نجات بشر بود را بیش از پیش آشکار ساخته است.
این بحث دعوتی است به توقفی کوتاه و تأمل درمسیری که در این هفتاد و پنج سال طی کردهایم و راهی که پیشرو داریم.
در سال 1979 رئیس وقت بانک جهانی با توجه به فقر مطلق جهان، از ویلی برانت، برندهی جایزهی صلح نوبل میخواهد وجوه اصلی کمخونی اقتصاد جهانی را بررسی کند. هرچند ازگزارش فنی برانت که با ظاهری نه چندان دلچسب در 1980 منتشر شد، چندان استقبال نشد؛ اما از آنجا که از ارزشهای اخلاقی جهانگستر صحبت میکند و با اصرار بر تعهد اخلاقی برای بقاء، خواهان بازگرداندن نظم به جهان پرهرج و مرج کنونی است و اهداف انصاف و عدالت را بیان میدارد، تبدیل به نماد شده است.
بیتردید تاریخ فردا شاهد تمایزاتی اساسی خواهد بود. فهم درست از مرحلهی گذار، بسیار مهم است. اگر بتوان دو موضع اخلاقی را به عنوان نیاز عصر حاضر بر شمرد، دقیقاً باید از مهار نفس و شفقت نام برد. میراث عظیم فکری محرم و صفر، بهطور کامل این نیاز را پاسخ میدهند.
واکاوی شکلهای بنیانی زندگی دینی با هدف فهم وکشف رمز چراییِ تعیینِ زمان چهل روزه در رویدادهای سرنوشتساز، ریشهی قرآنی این اندیشه را پدیدار میکند، از جمله سورهی بقره، آیهی 51 و سورهی اعراف، آیهی 42 به این امر اشاره دارند.
نظمبندی معنایی موجود در مفهوم اربعین و راهپیمایی نمادین آن در تاریخ اندیشهی سیاسی اسلام یکی از اساسیترین عناصر در فهم و تعبیر این امر سرنوشتساز است... که البته نیاز به مباحث تخصصی در دانشکدههای علوم انسانی و اجتماعی و اندیشکدهها دارد.
بهراستی چنانکه این ظرفیت عظیم بهمثابه اصلِ سازمان دهندهی ساختار درونیِ رفتار کلی جامعهی ایرانی بهدرستی تبیین شود، از رهگذر «دانش فقه سیاسی و جامعهشناسی شناخت» قادر است برای حل مسائل اقتصادی و سیاسی مبتلابه امروز جامعهی ایران، کاربردیترین راهکارها را ارئه کند.
بیش از دو دهه است که فرهنگ محرم و صفر در معرض ماهیت تقدسزدای دیجیتالیسم قرار گرفته؛ و اساساً پیوند بسیاری از مسائل مرتبط با امور قدسی، از بافت مطلقا دینی گسیخته شده است.
چنانکه مانهایم خاطرنشان ساخته، نه تنها روش استدلال و شیوهی درستی یا نادرستی نگرشها تغییر کرده، بلکه حتی معیار ارزشهایی که حقیقت و خطا را به کمک آنها میسنجیم نیز بهنحو شگرفی تغییر شکل داده است.
در همین راستا بررسی مسائل مرتبط با فرهنگ عاشورا و اربعین باید با جدیت بیشتر و تدبیر مناسبتر در حوزههای علمی اسلامی یعنی حافظان امانت پیشین، به طریق علمی و منطقی آغاز گردد... حداقل سه دلیل بنیادین برای این تأکید می توان بیان کرد:
الف: دیریست که بشریت سوار بر یک کشتی واحد شده، و سرنوشت همه فراتر از مرزهای جغرافیایی مرسوم، به هم گره خورده است... علاوه بر تحول و دگرگونی مغزها، بدکارکردی برخی سیاستپیشهگان؛ چشمانِ بخشی از نسل جوان را بر ماهیت امر دیجیتال بسته است...
ب: در جریان تحولات و تغییرات فکری و پیشرفتهای اجتماعی جدیدتر، مفاهیم اساسی «خیر، همه جا حاضر و شر، همه جا حاضر» معنی تازهای یافته است؛ یکی از عوامل، موتورهای جستجو است که میکوشد از رهگذر تکنولوژی نامرئی، بسترِ تسلیمِ کاملِ فرهنگ به دیجیتالیسم را فراهم کند...
ج: مخاطرهانگیزتر از همه اینکه مرز دوگانههای خیر و شر، خطا و صواب، راستی و دروغ... به کلیک دست و کلیک مغز کاملا وابسته شده است... «الآن سرعت قابل توجه تحول در سطح جهانی، اشتباه را بسیار پرهزینه کرده است.» گاهی یک کلیک نادرست، عواقبی غیرقابل جبران دارد. بدیهیترین اثرِ تبدیلِ انگشتان دست به ابزارِ نمایش، اعوجاج روحی و بهخوابرفتگی فکری است...
چرایی و چگونگی حفظ و انتقال میراث عظیم فکری و گنجینههای تفکر ریشهدار در ساحل آرام سنت، هرچه زودتر باید به شیوهای روشمند و متناسب با جهان دیجیتال شده برای نسل امروز و تاریخ فردا تئوریزه شده، و شیوههای اندیشه و سررشتههای مناسبتری ارائه شود.
هرگونه بیتدبیری و سهلانگاری از سوی سیاستپیشگان و متولیان امور فرهنگی، علاوه بر خسارت غیر قابل جبران به گنجینهی عظیم فرهنگ دینی، بیتردید نفرت عمومی را نیز بهدنبال خواهد داشت...
بنا بر نتایج برخی تحقیقات آیندهپژوهی، با فرونشستن گرد و خاک حاصل از شبیخون کووید-19 بشریت به عصر جدید تحولات اجتماعی و فکری وارد خواهد شد.
پرسش دربارهی اینکه چه چیزی واقعیت را تشکیل میدهد پرسش تازهای نیست؛ اما مطرح شدن این پرسش در عرصهی گفتوگوی همگانی (و نه صرفاً در دانشگاههای علوم انسانی و اجتماعی و اندیشکدهها و مجامع علمی پشت درهای بسته) در واقع از تغییر مهمی در عرصهی اندیشه و اجتماع حکایت دارد.
عاشورا، اربعین، سنت، عاطفه، ارزش... هریک نوعی از معنای ناب هستند؛ یعنی آن چیزی که در پسِ کنشِ هر کنشگری نهفته و به آن شکل میدهد. از این رو زندگی روزمره تحت لوای مقولهی معنا درک خواهد شد.
نتیجهگیری:
فرهنگ برای جامعه همچون حافظه برای انسان است. وجوه سنتی زندگی و سازوارگیِ اجتماعی، نسبتی بنیادی و طبیعی با جماعت دینی، خانواده و سرزمین دارد؛ در جامعهی ایرانی، فرهنگ محرم و صفر بازتابدهندهی این وجوه است و میتواند رفتار را به شیوههایی دقیق و ظریف تحت تأثیر قرار دهد.
امروزه و در هنگامهی لجامگسیختگی قیمتها و بیرحمانه شدن زندگی و قصهی پرغصهی غم معاش، برای قشرهای ستمدیدهی جامعه انتظاری دیگر از حوزهی فکر سیاسی ایجاد شده است. مانهایم بهدرستی نگاشته که «سیاست را البته میتوان به شیوههای متعدد تعریف کرد...»
همانطور که چرچیل پیشبینی کرد. امپراتوری آینده امپراتوری مغز خواهد بود. در زمانهی انقلاب فناورانه در تولید و ارتباطات، و ظهور نظام نوین تولید ثروت که بنیان آن بهجای عضله؛، مغز است، و درجریانِ رقابتِ واقعیِ مغزها، سواد دیجیتال حتی امکان شنیدن صدای ذات اقدس الهی را بیش از پیش فراهم کرده است...
نشستن بر سر سفرهی اولاد حضرت زهرا (س) توفیق بزرگی است که در این گسترهی هستی، بیش از هرجای دیگر شامل حال مردم ایران شده است؛ قدر این نعمت ضرورتاً باید در حد شأن و ارزش بیبدیل خودش شناخته شود.
همرفتاری همدلانه که بر سر این سفره که با محوریت فریاد بلند «حبالحسین(ع) یجمعنا» هرساله و در هر شرایطی در معرض دید جهانیان قرار میگیرد، تتها یک جلوه ازمیراث عظیم فکری و معنوی عملکنندگان است.
فهم ساختار درونی طرز فکر یک گروه، و درک درست از پدیدهها همواره با واسطهی فرهنگ، زبان و تاریخ متعادل میشود. در آخرین بخش از سلسله مطالبی که با پیش عنوان محرم و صفر ارائه شد، اشاره به نمونهای از عواقب عدم درک معنی، خالی از فایده نیست.
در 1991 وزرای خارجهی عراق و آمریکا(طارق عزیز و جیمز بیکر)، دیداری در ژنو داشتند؛ تا شاید در آخرین دقایق، از بروز جنگ جلوگیری کنند؛ نابرادری صدام هم بود. بیکر با بیانی بسیار آرام اما با وضوح تمام گفت: اگر عراق از کویت خارج نشود، آمریکا حمله خواهد کرد.
عراقیها بیشتر با توجه به چگونگی گفتار بیکر و لحن آرام او عمل کردند: «آمریکاییها حمله نخواهندکرد. آنها ضعیف و خونسرد هستند؛ عصبانی نیستند. آنها فقط حرف می زنند.» نتیجه طوفان صحرا بود... هنوز منطقهی خلیج فارس تاوان اشتباهی که عراقیها در ارتباط بین فرهنگی و عدم درک معنای رفتار و گفتار مرتکب شدند را می پردازد.
سخن آخر اینکه در دههی دوم از ماه صفر، در مراسم سوگواری امام حسین(ع) که هیأت نورالائمه(ع) برگزار میکند، البته با رعایت کامل شیوهنامههای بهداشتی، دعای پایانی این مراسم بسیار باشکوه در محوطهی باز در فرهنگسرای خاوران این بود: خدایا ما را نسبت به هم بیرحم مگردان....
|دکتر سید مهدی حسینی
بسیار زیبا بود مخصوصا دعای آخر