در خانواده سالم چه اتفاقی میفتد؟

سعیده نام آور (دانشجوی دکتری رشته مشاوره) - خانواده به عنوان کهن ترین نظام در جوامع بشری، مناسب ترین سازمان برای تامین نیازهای جسمی و روانشناختی اعضا و بهترین بستر برای پرورش نسلی کارآمد و معتقد به ارزش های دینی و اجتماعی و زمینه ساز تامین نیازهای اقتصادی، حقوقی و امنیت و آرامش روانی افراد بشر بوده است. در سال های اخیر نظام خانواده به دلیل تحولات فرهنگی، اجتماعی، صنعتی، علمی و ارزشی با مشکلات متعددی روبرو شده است. تزلزل بسیاری از سنت ها، اخلاقیات، آداب، رسوم و اعتقاداتی که عامل تقویت، استحکام و تعادل خانواده بوده، کارآمدی خانواده را تهدید کرده است.

 عوامل موثر بر کارآمدی و ناکارآمدی خانواده به قدری زیاد و پیچیده است که برای مقابله با عوامل آسیب زا و حفاظت از هویت ملی و دینی نظام خانواده، معرفی و آموزش شاخص های کارآمدی خانواده در سطح ملی و بین المللی ضرورت پیدا کرده است. خانواده تاثیر بسیار فراوانی بر جامعه دارد و تحقق جامعه سالم و کارآمد در پرتو وجود خانواده‌های سالم و کارآمد امکان‌پذیر است (صفورایی پاریزی، 1392: شاخص‌های خانواده کارآمد).

خانواده‌ی سالم و کارآمد یکسری خصوصیات دارد که تعدادی از آنها را برمی شماریم. امید که مخاطبان گرانقدر به ویژه جانبازان عزیز و خانواده‌هایشان که دارای مشکلات و مسائل خاص خود نیز میباشند، از این مطلب بهره بیشتری ببرند.

خانواده‌ها ممکن است که درگیر مشکلات یا مسائل بیرونی یا درونی باشند. وقتی خانواده توسط عوامل درونی مثل کمبود درآمد یا مشکلات درونی مثل بیماری یکی از اعضای خانواده درگیر و تهدید می‌شوند، سطح اضطراب خانواده بالا می‌رود.

در خانواده‌ی سالم، در زمان بروز و ایجاد سختی‌ها یا آشفتگی‌ها، سطح اضطراب خیلی بالا نمی‌رود و در خانواده‌های آشفته، سطح اضطراب به سادگی با بروز مشکل، بالا می‌رود.(دکتر زهراکار و جعفری، خانواده درمانی بوئن، کتاب مشاوره خانواده)

اینکه خانواده چگونه می‌تواند کارآمد باشد و سطح اضطراب به سادگی بالا نرود، به مسئله مهمی مربوط می‌شود بنام سطح تمایز افراد و اعضای خانواده یعنی

 اعضای یک خانواده بتوانند بین فکر و احساسشان تمایز ایجاد کنند و دارای مهارت کنترل احساس و هیجانات باشند و با بروز هر مشکلی به سرعت دچار به هم ریختگی و به قولی بحران زدگی نشوند.

و همچنین قدرت تفکیک و تمایز افراد در تفکر و احساس از یکدیگر یعنی

با به هم ریختن و آشفته شدن یک خانواده از یک یا چند مسئله، هر فرد لزوما" نباید دچار تنش بشود. و باید بتواند به طور مجزا احساس و فکر خود را کنترل کند. یعنی به محض روبرو شدن با بحران در یک خانواده سالم، همه‌ی اعضا به صورت دسته جمعی آشفته نشوند و هر عضو بتواند تسلط خود را حفظ کند. به راه حل سریع و موثر بیندیشد و حتی برخی دیگر را آرام کند.

این یعنی خانواده کارآمد و سالم!

 در خانواده‌ای که به اصطلاح سطح تمایز افراد از هم به شدت پایین است و گاها" به شکل وابستگی بیمارگونه و چسبنده، وابستگی بی دلیل و تندروانه دارند، هیچ فکر و اندیشه و قدرت تصمیم گیری‌ای بدون هم وجود ندارد به طوری‌که افراد را از خودکارآمدی می‌اندازد و توانایی های فرد را می‌گیرد و فرد خودش را به رسمیت نمی‌شناسد و اعتمادبه نفس را از وی می‌گیرد. در این شرایط، با بروز هر مشکلی، همه به هم می‌ریزند!... چون هم در کنترل شرایط و احساسات خود عاجزند و هم در کنترل بحران و تصمیم گیری.

 در خانواده‌ای که اعضا به اصطلاح درهم تنیده اند، با بروز اضطراب، سطح مقاومت به شدت پایین آمده و قدرت کنترل، دفاع و حل مشکل کم می‌شود. این ویژگی خانواده‌های بدون تمایز و در هم تنیده است. به طور مثال در خانه‌ای که با دیر آمدن فرزند یا شکستن یک ظرف، همه فریاد می‌زنند و او را سرزنش می‌کنند یا یک نفر داد می‌زند، یک نفر به او توهین می‌کند و... اما کسی نیست که با آرامش خرده‌های ظرف را جمع کند!

 یا خانواده‌ای که با بیمار شدن پدر یا هر عضوی، همه ازپاافتاده اند، یا همه ناامیدند و یا همه عصبی‌اند یا همه احساس سرخوردگی دارند. این به این دلیل است که سطح اضطراب همه، به دلیل نداشتن تفکیک خویشتن و تمایز شخص از سایر اعضا، با هم بالا رفته و گویی همه با هم بدبخت اند.

  اما شما نمونه‌های افراد قوی‌تر با سطح تمایز بالاتر و قدرت فردی تصمیم گیری و هدایت احساس متفکرانه را دارید که مثلاً در خانواده‌ای که با مشکلات عدیده دارای پدر قطع نخاع است و مادر حتی به دلیل فشار مشکلات و مسائل، دارای مسائل روحی و روانی شده، اما دختر یا پسر خانواده به دلیل تفکیک خویشتن و تمایز مناسب از خانواده، نه تنها تحت تاثیر مشکلات خیلی قرار نگرفته و به هم نمی ریزد بلکه او خود شاید اصلاح کننده مشکلات خانواده نیز باشد. این فرزند نقش آرام کننده و تاثیرگذار و راهکار دهنده نیز دارد بدون اینکه خودش احساس ضعف و پریشانی و ناامیدی بکند.

در هم تنیدگی خانواده را با دلبستگی و توجه به خانواده نباید اشتباه گرفت. فردی که دلبسته است اما خودش هم کارآمد است، می‌تواند باری از روی دوش خانواده بردارد. سریع و با شدت فقط تحت تاثیر دیگران قرار گرفتن، نشانه ضعف است نه کارآمدی.

- در خانواده کارآمد و سالم، رفتارهای احساسی ناشی از تفکر است نه هیجان! یعنی احساس شما به تعقل و تفکر وصل باشد، نه به هیجان!(دکتر زهراکار و جعفری، خانواده درمانی بوئن، کتاب مشاوره خانواده)

- فرزندانی که سطح تمایز پایینی از خانواده دارند، اضطراب مزمن والدین را می‌گیرند و حتی به نسل‌های بعدی خود منتقل می‌کنند و حتی ممکن است با افرادی همچون خود ازدواج کنند. بنابراین این چرخه شکست خورده را ادامه می‌دهند.

- زمانی که زوج یا والدین دچار مشکلات و مسائلی با هم هستند، خوب است که از مثلث سازی بپرهیزند و دیگران و به ویژه فرزندان را وارد مسئله خود نکنند (دکتر زهراکار و جعفری، خانواده درمانی بوئن، کتاب مشاوره خانواده)

 عموما" زوجین وقتی رابطه‌ی خوب و بدون مشکلی با هم ندارند، برای جلب حمایت یا تشکیل تیم قوی تر و یا برای ارضای عاطفی، با فرزند یا دوست یا یکی از بستگان مثلث سازی می‌کنند. که این مثلث سازی اگر با فرزند خانواده باشد، بسیار آسیب‌رسان است؛ و از طرفی نیز کلیت خانواده به خطر میفتد، چون مشکل حل نشده و فقط به شکل نادرستی مسکوت شده و فرزند از بی طرفی نسبت به پدر و مادر بیرون آمده و مجبور به جناح گیری یا جانبداری می‌شود.

نیک است خانواده‌ها تلاش کنند که نه دچار رهاشدگی و بی تفاوتی نسبت به هم باشند و نه از طرفی درهم بیش ازحد ادغام شوند طوری که همه با هم در شدت امواج مشکلات زندگی در کشتی خانواده دچار تلاطم شوند. اضطراب خود را به فرزندان منتقل نکنند و فرزند را از احساس دوجانبه به والدین محروم نسازند.

حل مسائل با مهارت حل مسئله و یادگیری راه های برقراری ارتباط موثر، برای یک خانواده بهترین راهکار است.

صفورایی پاریزی، محمدمهدی.(1392). شاخص های خانواده کارآمد. مجله پژوهشنامه اسلامی زنان و خانواده. دوره 1. شماره 1.

دکتر کیانوش زهراکار، دکتر فروغ جعفری. مشاوره خانواده. 1399. نشر ارسباران.