شنبه 09 اسفند 1399 , 11:25
مطالعات سیاسی و مسئلۀ کرونا
کووید - ۱۹ علیرغم تأثیرات گسترده بر زندگی روزمرهی مردم، در عین حال، جهان را نسبت به اندیشهورزی، و بالا بردن تابآوری، به تأملی تئوریک واداشته است...
فاش نیوز - بانام و یاد خدا؛ طنین صدای ناقوس کرونازدگی در سپیدهدم دههی توفانی پیشرو در گوش زمان، در واقع هشداری است که ویروس کوید- 19 را به مثابه علتی معین معرفی میکند که میخواهد مهر خود را بر تمام شئونات زندگی روزمره زده و میکوشد نشان خود را در رفتار اجتماع بشری باقی بگذارد؛ از این روست که بحران کرونایی تبدیل به سنگ محک و سنجهای مناسب برای ارزیابی عملکرد سیاستپیشگان در مواجهه با بحران های طبیعی با وسعت جهانی شده است.
مفروض است که:
دولت جمهوری اسلامی ایران و حکومت آن بسان دیگر کشورها، با به صدا درآمدن زنگ کرونازدگی و از سوی کووید -19 به وضعیتی پرتاب شدهاند که پیچیدهترین چالشهای فکری در حوزهی اندیشه و اجتماع را به دنبال دارد. در هنگامهی تداوم بحران کرونا و در حالی که هنوز چشمانداز روشنی از فرونشستن غبار آن وجود ندارد، در جامعهی ایران هرمطالعهی سیاسی در بارهی مشکل و مسئلهی کرونا باید حداقل بر دو جنبهی مهمِ این پرتابشدگی، تأکید کند:
- شیوهی مواجهه و سبک برخورد سیاستمداران و سیاستپیشگان با بحران کرونایی؛
- ملاحظات نسبت به مقتضیات مکان و زمان و مناسک اعتقادی و مذهبی و فرهنگ عمومی؛
در همین راستا و از دریچهی آیندهپژوهی، نکات ذیل شایستهی تأمل بیشتری است:
- عملکرد حاکمیت و مردم در مواجه با کرونا؛
- نقش آفرینی موتورهای جست وجو و گسترش سایهی رسانههای نوپدید بر امرکرونا؛
- تصمیم استثنایی مبنی بر بستن درِ حرم مطهرحضرت امام رضا (ع) و سایر بقاع متبرکه، و مساجد و مجالس مذهبی؛
- مسألهی کرونا به مثابه آزمون کارآمدی نهادهای ذیربط؛ بهویژه نسبت به کوچ اجباری نظام تعلیم و تربیت به فضای مجازی؛
در این نوشتار میکوشیم تا چشماندازی از تاریخ فردا ترسیم کنیم، و در مقابل دیدگان اهل تمیز و انصاف... که زبان اعتراض را به کام خاموشی و دیدهی عیبساز را سرمهی پرده پوشی کشیدهاند، به نمایش درآوریم.
الف: عملکرد حاکمیت و مردم در مواجه با کرونا
نقشهنگاری از تحول حکومتداری و فهم نظری و عملی حاکمیت، در جامعهی ایران به تأملی تئوریک نیاز دارد... در وضع بغرنج کرونازدگی و تداوم بحران، که کشتی عقل مدرن به صخرهی واقعیت اصابت کرده و درهم شکسته، با پرتوافکنی بر اندیشهی گذشتگان و میراث تاریخ اندیشهی سیاسی و فکر خوب معاصران، میتوان کارویژهی نجاتبخشیِ حاکمیت و حکومتداری با خوانش جمهوری اسلامی ایران را پدیدار کرد.
از حیث تئوریک، رضایت مردم به آرمانهای آنها بستگی دارد و اگر افکار عمومیِ جامعهی اسلامی به شیوهای دقیق و حسابشده و مبتنی بر آموزههای دینی صورتبندی شود، میتوان حتی در هنگامهی بحران کرونایی نیز روحیهای خرسند در مردم پدید آورد؛ چنان که «ریمون آرون» در مراحل اساسی سیر اندیشه در جامعهشناسی نشان میدهد راز و رمز پایداریِ نظام اجتماعی، وجود احساسِ عاطفیِ متناسب با آن در نزد مردم است.
هر چند در هنگامهی تداوم بحران، امکان ارزیابی دقیق نسبت به عملکرد حاکمیت و مردم در مواجه با کرونا فراهم نیست؛ اما پرتوافکنی بر همرفتاری همدلانهی مردم در یک سال کرونایی، نشان میدهد که مردم مؤمن و مسجدی از هیج تلاشی برای عبور سر بلند از بحران مضایقه نخواهند کرد ...
البته بدیهی است که با توجه به همهی رویدادهای شور و شیرین، و اشک ها و لبخندها هرگونه کژکارکردی از سوی متولیان امور سیاسی و اجتماعی نسبت به دفع شبیخون کوید - 19 میتواند بر نظرگاه جامعهی ایرانی نسبت به نظم نمادینِ مورد نظر حاکمیت تأثیرگذار باشد. در این میان از نقش رسانههای نوپدید و موتورهای جستجو نیز نباید غفلت کرد.
ب: مسألهی کرونا آزمونی برای کارآمدی نهادهای ذی ربط
بحران را امری کوتاه مدت که ویژگی آن نامعمولبودن و حجم و شدت آن است تعریف کردهاند؛ اما بحران کرونایی با سرشتی مبهم و غیر معمول، آشکارا گرایش به گذر از تمام مرزها دارد. به همین دلیل، به معیاری برای سنجش عملکرد سیاست پیشگان تبدیل شده است ...
هنوز سایهی طغیان کووید - 19 در حال گسترش است و چشمانداز فرونشستن غبار این گرد و خاک دقیقا معلوم نیست. به دلیل تأثیرات منحصربهفرد اجتماعی و فرهنگی، جنبههایی از تصمیمات ستاد ملی مبارزه با کرونا؛ از حیث مراحل اساسی تاریخ سیر اندیشه در جامعهی دینی و فقه سیاسی شیعی، تصمیم "استثنایی" هستند.
این تصمیمات هر چند در ابتدا واکنشهایی را برانگیختند، اما احتمالا در آیندهی قابل پیشبینی، گذرگاهها و طرحهای نو به روی اندیشه و اجتماع خواهند گشود. در همین راستا حداقل دو موضوع ذیل، تأملات آیندهپژوهی را بخود اختصاص خواهد داد:
- آنچه امروز بر جهان و در جهان میگذرد، نشان از آن دارد که کلیّت فرهنگ بشری به چالشی پیچیده فراخوانده شده است.
- در جامعهی ایران اسلامی، هویت اجتماعی اکثریت افراد بلحاظ تاریخی، بر اساس عقاید و ارزشهایی تعیین میشود که ریشه در مِهر و عواطف به ائمهی اطهار(ع) دارد.
ج: تصمیم استثنایی مبنی بر بستن درِ حرم مطهرحضرت امام رضا (ع) و سایر بقاع متبرکه
هرچند واکاوی اثرات گوناگون حاصل از اعلام تصمیم استثنایی، مبنی بر بستن درِ مکانهای مطهر؛ از جمله حرم حضرت امام رضا (ع) و حضرت معصومه (س) و حضرت احمد ابن موسی (ع) و سایر بقاع متبرکه و مساجد، و جلو گیری از برگزاری مجالس و مراسم و مناسک نیز به پژوهشی مستقل احتیاج دارد؛ اما همین قدر باید اشاره کرد که در دورهی جدید، که جامعهی اسلامی با تجربهی سیاسی جدیدی مواجه شده است، تصدی نهاد دولت با صبغهی دینی و هدف اجرای شریعت، دراختیار یک ساختار دینمحور، مبتنی بر تلاشهای مستمر برای نهادینه کردن یک نوعِ جدید از اجتماعِ سیاسی مذهبی قرار دارد.
مبنای اصلی قدرت سیاسی در ایران جدید مردم هستند. اگر از منظر ماکس وبر به کنش مردم پرتویی بیفکنیم، بنا بر آنچه که وبر در نظریهی علم و طبقهبندی کنشها، کنش عاطفی مینامد،« فاعلِ کنش، با پذیرش خطرها، به نحوی عقلانی رفتار میکند؛ نه برای آنکه به نتیجهای برونذاتی نسبت به اقدام خویش دست یابد؛ بلکه برای آنکه به تصوری که خود وی از افتخار دارد وفادار بماند.»
جهانیان مشاهده کردند که آن تصمیم استثنایی که ظرفیت بسیار بالایی در ایجاد مناقشات فکری و عقیدتی داشت و میتوانست جامعه را چندقطبی کند، با رهبری داهیانهی اجتماعِ سیاسی مذهبی ازسوی فردی که خود سیاحتگر معنا و مهاجر جهان و سیاستمدار و فرهنگسازی بیبدیل است، دسیسههای رسانههای نوپدید و نقشههای برخی سوداگران بازار اندیشه نقش بر آب شد.
د: کوچ اجباری نظام تعلیم و تربیت به فضای مجازی
دولت ایران نیز بسان دیگر کشورها با حکم کرونا به کوچ اجباری نظام تعلیم و تربیت به فضای مجازی تن داد ... اکنون و با تداوم بحران و عدم تناسب زیرساخت های دیجیتال، مشکلات در حال پدیدار شدن است. هنوز بخشی از جمعیت نوجوان و جوان (دانش آموزان و دانشجویان) آموزش لازم و مناسب در زمینهی کسب تفکر انتقادی نسبت به عملکرد دیجیتالیسم را کسب نکرده بود که به دنیای بیدرو پیکر مجازیسازی و فضای مجازی پرتاب شد.
همواره نظام تعلیم و تربیت مهمترین راه افزایش سرمایهی اجتماعی محسوب میشود. از رهگذر آموزش مدرسهای و در حضور معلم، تفکر دانشآموز نظم مییابد و ساماندهی میشود. معلم است که میداند چگونه به اندیشه و باور دانشآموز و دانشجو پِر پرواز دهد و با آموختن شیوههای بلندپروازی اندیشه؛ و دستیابی به مقاصد عالی، او را برای نقشآفرینی در تاریخ فردا آماده کند... کوید-19 این کارکرد را به طور کامل به دیجیتالیسمِ لجام گسیخته واگذار کرد. آثار این کوچ اجباری از هماکنون در حال پدیداری است.
نتیجهگیری:
به صدا در آمدن زنگ کرونازدگی رخدادی عظیم است؛ و بنیادیترین تحولات و تغییراتِ سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی را پیشِ روی ساختار سیاسی در جامعهای با فرهنگ جمعگرایی قرار خواهد داد.
حداقل در فاصلهی 75 سالهی پس از پایان جنگ دوم جهانی تا دورهی پرتابشدگی به دوران کرونایی، کمتر بسان کلان روال در حال وقوع، وجه تمایز چارچوبهای مفهومی فردگرایی و جمعگرایی، و نقش همرفتاری همدلانه پدیدار شده است.
بدون تردید یکی از مهمترین موضوعاتی که پس از مهار بحران کرونا، حداقل از لحاظ تأثیر امر تصمیم سیاستپیشگان بر روندهای اجتماعی و زندگی روزمره، زیر ذرهبین افکار عمومی قرار خواهد گرفت و اندیشهی پژوهشگران را متوجه خود میکند، منطق درونی و نظریِ بهترین شیوهی حکومت و حکومتداری خواهد بود.
چیزی بهراستی معنادار، در سراسر جهان در حال رخدادن است. کووید - 19 علیرغم تأثیرات گسترده بر زندگی روزمرهی مردم، در عین حال، جهان را نسبت به اندیشهورزی، و بالا بردن تابآوری، به تأملی تئوریک واداشته است.
سخن آخر این که دیریست دیگر منازعهی قدرت، تنها برای سلطهی سیاسی نیست؛ بلکه به معنای خاص، تلاش برای رسوخ در اذهان انسانها در اولویت قرار گرفته است. بدین ترتیب، قدرتِ یک دولت، علاوه بر مهارتهای دیپلماسی و توان نظامی ...، وابسته به جاذبهی فلسفهی سیاسی، نهادهای سیاسی، و خط و مشیهای سیاسی آن برای سایر ملتها و سبکهای زندگی منطبق با فطرت و شأن و شرف انسانی است.
| سید مهدی حسینی