پرتو افکنی بر دو مفهوم مجاز و مجازی‌سازی

فاش نیوز - با نام و یاد خدا؛ هرچیزی را که  روح و اندیشه‌ی بشری قادر به ادراک همه‌ی جنبه‌های آن نباشد، به هیچ روی با فنون مبتنی بر تراشه‌های الکترونیکی و پیچ و مهره، و از رهگذر صفحه‌ی صاف وبی نیز کشف نخواهد شد.

چنانکه آدورنو و دیگران در زیبایی شناسی و سیاست، خاطر نشان کرده اند، تکنیک رموز فنی نادری را به ار مغان آورده است که گونه‌ای استبداد و ظلمی نامرئی است. «مکر و تلبیسی که او داند تنید /  آن ز حیوان دگر ناید پدید»

 در عرصه‌ی فرهنگ و ادبیات، یکی از  مفاهیم دیرپا که از رهگذر این رموز فنی شدیدا دچار خدشه شده مفهوم سرشار از خیال و اندیشه و دارای قدرت تصوریِ توصیف ناپذیرِ مجاز است؛ یعنی سوی دیگر الاکلنگ حقیقت.

 مفهوم والای مجاز؛ با اعطای پر پرواز به قوه‌ی وهم و خیال، به منظور دستیابی به سطوح عالی‌تر مشاهده و بصیرت، از آنها تخیلی فعال می‌سازد که با عالم فرشتگان همسان و یکسان است.

مفروض است:

الف: پژوهشگران از دو شیوه‌ی مجازی‌سازی سخن به میان می‌آورند؛ یکی مربوط به دنیای اسطوره‌ای - شاعرانه‌ی صوَر؛ که اهمیت آن به دلیل جایگاهش در مرتبه‌ی عمودی هستی است؛ و دیگری حاصل انقلاب جدید الکترونیکی است که در حیث ادراکی در سطح افقی یعنی محسوسات باقی می‌ماند.

ب: انقلاب الکترونیک با گذر انسان امروزی از واقعیت به مجاز، او را به وضعیتی رساند که در آن زمان و مکان در هم فشرده می‌شوند تا یک زمان واقعی آنی و بی واسطه ایجاد کنند. جهان مجازی با تخریب بنیادین وهم و خیال، توهم را از میان می‌برد و واقعیت را به وانمود (simulacra) تبدیل می‌کند.

مهم‌ترین وجه تمایز دو شیوه‌ی مجازی‌سازی ویژگی‌های کنشگران آنهاست. کاوش و پژوهش بسیار لازم است. برای درک این مطلب که مثلا چگونه شاعرانگی از عنصر روح، لوحی می‌سازد که در آن اندیشه‌ی موجود در خاطرات و ماجراهای زندگی، رخت تمثیل و جمله و داستان واسطوره... پوشیده؛ و در هنگامه‌ی شدیدترین بحران‌های سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی بر پیچیده‌ترین مسائل پرتوافکنی می‌کنند:

-نیاید در نزد دانا پسند/ شبان خفته و گرگ در گوسفند

-خدا ترس را بر رعیت گمار/ که معمار ملک است پرهیزگار

-ریاست به دست کسانی خطاست/ که از دستشان دست‌ها بر خداست

-حافظا می‌خور و رندی کن و خوش باش ولی/ دام تزویر نکن چون دگران قرآن را

-هزار نکته‌ی باریکتر زمو اینجاست/ نه هرکه سر بتراشد قلندری داند

بی‌تردید رمز این پرتو افکنی در خلق و خو و منش فردی انسان‌هایی نهفته است که به جهان مجاز وارد می‌شوند. البته این موهبت الهی صرفا شامل برخی استعدادهای ناب شده است. مثل مهارت‌های شاعرانگی و موسیقیایی و... که فضای لطیفی را ایجاد می‌کند و صور معنوی را در خود جای می‌دهد.

تأکید بر این ویژگی‌ها از این‌رو مهم است که امروزه مجازی سازی کنترل تکنولوژی را به خود کاربران با خلق و خوهای متفاوت واگذار کرده است؛ مثلا در مورد اینترنت، خود کار بران مهارت‌های شگفت‌انگیز کاربرد تکنولوژی را کسب کرده‌اند...

در این فضای مجازی‌سازی شده، برخی سوداگران بازار اندیشه، ماسک بر چهره دارند و خود را به شکل انسان فرهیخته، دانشمند، شاعر و سیاستمدار در می‌آورند؛ حال آنکه در عمق وجود خود چیزی جز لباسی مندرس و زر و زیوری قلابی نیستند.

اکنون کاربران غرقه در فضای مجازی‌سازی شده، از طریق فراگیری سواد دیجیتال و صورت‌بندی مجدد شبکه‌ها به کاربردهای جدید دست یافتند...

این مهارت یعنی افتادن تیغ به دست زنگی مست! چنانکه «فرانسیس شفر» خاطرنشان کرده، ما وارد عصر تاریک الکترونیک شده‌ایم که در آن گله‌های کافران جدید که تمام قدرت تکنولوژی را تحت فرمان خود دارند، در آستانه‌ی نابود کردن آخرین پایه‌های بشریت متمدن هستند...

«ند اسنل» در کتاب اینترنت، که اثری آموزشی است، با اشاره به این نکته که اینترنت بوجود آورنده‌ی بزرگترین تحول در زندگی انسان پس از اختراع صنعت چاپ است... هشدار می‌دهد که می‌تواند مضر باشد و دسترسی به مطالب خلاف اخلاق می‌تواند در مواردی به قضایای تراژیک تبدیل شود.

مجازی‌سازی جهانِ بیرون، زندگی بشر را از جهان درونی و ارزشی و اعتقادی او جدا کرده است. اکنون مجازی سازی، یک عرصه‌ی فرهنگیِ نوین پدید آورده که هنوز چنان که شاید و باید شناخته شده نیست؛ و بسان قاره‌ای ناشناخته در انتظار کاشفان خود بسر می‌برد.

  این فرهنگِ نوین که با تعابیری مانند فرهنگ الکترونیکی، دیجیتالی، مجازی، سایبر... نشان داده می‌شود، برخاسته از امر دیجیتال است. در فضای دیجیتالی"وجود دیجیتال عددی" در مقابل "وجود آنالوگ شیئی" قرار می‌گیرد و صحبت از فضایی می‌شود که تابع جهان محاسبات و قاعده‌های ریاضی است.

برخورداری از انعطاف جهان ریاضی باعث شده تا  تغییر در این فضا نیز از جنس نرم‌افزار باشد؛ با خصیصه‌هایی مبتنی بر دستکاری‌پذیری،  شبکه‌ای‌شدن، کوچک‌شدن و قابل فشرده و متراکم شدن.

نگروپونته پیش بینی کرده بود در آینده جوانب بسیاری از زندگی انسان دیجیتالی خواهد شد... در این جهان مجازی دیجیتال‌محور، کالا، سرمایه، مردم، دانش، تصویر، بزهکاری، آلوده‌کننده‌ها، مواد مخدر، مد و اعتقادات، همه به راحتی از مرز کشورها عبور می‌کنند...

از نظرگاه محاسبه، سهولت محاسباتی، پردازش و امکان بازتولیدِ بی‌نهایت، بدون از دست دادن اطلاعات، مزیت ساختار دو دویی است... همین امر، ویژگی‌های اصلی  و برجسته‌ی مجازی‌سازی را شکل داده است، از جمله:

• سهولت امکان تبدیل یک شیوه‌ی هستی به شیوه‌ای دیگر...
• ازجابرکندگی و عدم امکان تعیین جای جهان مجازی‌سازی شده...
• عرضه‌ی شیوه‌های متنوع برای جاری شدن در قالب زمان و مکان مجازی شده...

اکنون ارتباطات کامپیوتری مجموعه‌ی گسترده‌ای ازجوامع مجازی را به وجود آورده است. مجازی‌سازی از رهگذر گرافیک کامپیوتری و تمرکز روی روش‌های بصری، دگرگونی عمیقی را ممکن می‌سازد که اوراق متحرک - کتاب -  با اختراع صنعت چاپ توسط گوتنبرگ پدیدار ساخت ...

به قول ریسمن، اگر ظهور چاپ، باروتِ روحِ آدمی شد، کامپیوتر از رهگذر مجازی‌سازی؛ با بخشیدنِ جلوه‌ی زیباییِ کاذب به اندیشه‌های ناقص، و نشاندن نوعی گرد و خاک بر روح، بر اندیشه و انگیزه‌ی نسل جوان تأثیر می‌گذارد.

نتیجه‌گیری:

علم و تکنولوژی، پیوسته اطلاعات قابل اعتماد و خدشه ناپذیری درباره‌ی طبیعت ارائه می‌کردند... که هم شامل طبیعت و ساختمان و بنای آن بود، و هم مربوط به ساختمان روح و جان آدمی. اما آن دست توانا و مرموزی که ارزش و جایگاه  اطلاعات و داده‌ها را تا مرحله‌ی "خدای دانا"ی یک جامعه و فرهنگ بالا برد، شیاد و دروغگویی بیش نبود...

اگر چه دست مرموز مجازی‌سازی موفق شد معایب و خسارت‌های مشهود و مرئی ندانستن‌ها را مرتفع سازد،  اما هرگز نتوانست معایب و خسارت‌های نامرئی، این همه اطلاعات و دانستنی‌های انباشته‌شده و بی حد و حصر را آشکار ساخته و نسبت به عواقب زیانبار آن هشدار دهد.

نتیجه‌ی تغییرات سریع و پیچیده و در عین حال نظام‌مند و گسترده‌ی حاصل از مجازی‌سازی، گسست در الگوهای پدیرفته‌شده در زندگی روزمره است.

 ازآنجا که فرایندسازی مجازی فاقد استانداردهای رفتاری و اخلاقی است، موجب بی‌معنایی، از دست دادن نیروی تصمیم‌گیری، و از خود بیگانگی می‌شود؛ البته نه به معنای شیء‌وارگی، بلکه به معنای شخص دیگری شدن و خلق و خوی دیگری یافتن.

بخش عمده‌ای از مطالعات شناخت اجتماعی به بررسی افکار کلیشه‌ای معطوف می‌گردد... در جهان مجازی سازی شده، یکی از منابع عمده‌ی آماده‌سازی افکار کلیشه‌ای رسانه‌های تصویری هستند، اکنون پنجره‌ی ورود به این افکار، کامپیوتر و فرایند «digitalize» می‌باشد.

در این مکانِ نمایش و معرفی شخصیتِ افراد...که بشر سوار بر کشتی واحدی شده، خیر همه جا حاضر و شر همه جا حاضر معنی پیدا می‌کند. مرز دوگانه‌های خیر و شر، خطا و صو اب، راستی و دروغ... به کلیک دست و کلیک مغز بستگی دارد.

از حیث واژگانی «digital computer»  را روش محاسبه ده‌انگشتی معنا کرده‌اند. «digit» یعنی انگشت، اشاره با انگشت، رقم، امری که با انگشت انجام شده یا حساب شده است... کلمه‌ی پیشوند  digit به معنی انگشت و «digitalize»  نیز که با رقم نشان‌دادن و به صورت رقم درآوردن است، اساس و بنیان مجازی‌سازی قرار گرفته است.

به نظر می‌رسد جهان دیجیتال و مجازی شده، لذت را از بند رها کرده است. مبتکران فراسیاسی به وسیله‌ی راه انداختن یک جریان پایدار اطلاعاتی... و بهبود مهارت تکنولوژی ارتباطی، پیش‌نویس‌های ذهن نسل نوظهور را حتی از زمانی که هنوز عقل‌رس نشده‌اند، می‌نویسند؛ و به تعبیر «اریک برن» بانک نوازشی او را پر می‌کنند.

سخن آخر اینکه موضوع پیش‌نویس ذهن، در حال حاضر و با توجه به لجام‌گسیختگی و بی‌در و پیکری فضای مجازی سازی شده؛ دارای اهمیت بسیار و محاسبه‌نشدنی است.

| دکتر سید مهدی حسینی