در دین مبین اسلام، هرگاه سپاهیان دشمن در حین جنگ و یا برای خاتمه جنگ دستگیر شوند، اسیر جنگی محسوب شده و نمیتوان حکم قتل در مورد ایشان جاری کرد و باید اعمالی همچون آزادی مطلق و بدون قید و شرط و یا آزادی مشروط ازجمله شرط مسلمان شدن، پرداخت غرامت و مبادله با اسیران خودی را برایشان اعمال کرد.
موضوع اسارت امری اجتنابناپذیر در جنگ است، از این رو سرهنگ حسین فروتننژاد به مناسبت هفته دفاع مقدس، به مروری بر تعریف اسیر و نحوه رفتار با وی در قوانین بینالمللی و نگهداری اسرا از منظر اسلام پرداخت که در ادامه میخوانید:
در بیشتر مواقع جنگ برای برخی از کشورها جهت رسیدن به قدرت و یا دارایی بیشتر با زیان رساندن به دولتها و ملل دیگر به عنوان یک ابزار کاملا قانونی بکار رفته و بعضا مورد حمایت کشورهای دیگر نیز قرار میگیرد. در واقع میتوان گفت که جنگ آخرین راه حل اختلاف میان روابط خارجی دو کشور برای رسیدن به اهداف سیاسی است که پس از استفاده از تمامی ابزارهای مسالمتآمیز برای حل اختلاف به کار گرفته میشود.
هرچند که سازمانهای بینالمللی و قوانین وضع شده توسط آنها هنوز آنقدر اقتدار نیافتهاند که بتوانند بصورت قاطع، یک کشور را که در راستای دستیابی به اهداف نامشروع خود به جنگ متوسل میشود، محکوم کنند، ولی با این وجود دستکم میتوانند از عواقب ناگوار آن تا حدودی کم کنند. در این راستا فکر اساسی برای تنظیم حقوق اسیران جنگی در معاهدات بینالمللی نیز شکوفا شده و قوانینی بشردوستانه نیز در کنوانسیونهای مختلف ژنو به ثبت رسیده است.
در واقع اسیر فردی است که در میادین نبرد به دلایل مختلف امکان مبارزه و دفاع از خود را نداشته و به حریفی خلعسلاحشده تبدیل میشود که درمان و سلامت آن باید از سوی کشور مقابل تضمین و به صورت انسانی با او رفتار شود.
در اصل، اسرا ضامن تفکر مسئولین دولتشان نبوده و هیچگاه نباید قربانی انتقام شوند و در طول دوران اسارت خود شکنجه و یا مورد آزار و اذیت قرار گیرند. تا قبل از قرن هجدهم و پیشرفت تمدن بشری و رشد ارزشهای انسانی در جوامع مختلف، نحوه برخورد با اسیران جنگی به نسبت فرهنگ و تمدن کشورهای مختلف متفاوت است، چه بسیار اسیرانی که برحسب قوانین یک دولت کشته شدند و یا بهعنوان یک انسان آزمایشگاهی در آزمایشات مرگبار بکار رفته و یا به کارهای سخت و طاقتفرسا گمارده شدند.
اسیر جنگی کیست؟
اسیر از ریشه اسر که مفهوم آن بدست آوردن است و اسیر یعنی فردی که در حال جنگ یا پس از جنگ گرفتار شود. در تفسیر المیزان آمده است که اسیر جنگی فردی است که در دارالحرب گرفتار مسلمین شده باشد.
در ارتش آمریکا اسیر جنگی یک دشمن مسلح شده برای اهداف فعال است که به اسارت درآمده است؛ خواه آماده جنگیدن باشد و خواه مجروح و از سوی دیگر تمامی افرادی را که با ارتش همکاری میکنند را اگر دستگیر شوند اسیر جنگی محسوب میکنند.
اسیر جنگی از دیدگاه کنوانسیون سوم ژنو ۱۹۴۹ که در واقع اسیر را در شش مدل مختلف تعریف میکند که تعریف کلی آن نیروهای مسلح، چریک و گروههای داوطلب نیروهای مسلح که خود را وابسته به دولت یا مقامی معرفی کنند و کسانی که مستقیما کارشان با نیروهای مسلح باشد همچون کارکنان هواپیماهای جنگی و کارکنان نیروهای دریایی بازرگانی را شامل میشود.
مزدوران جنگی چه کسانی هستند؟
در حقوق بینالملل امروزی مزدور عبارت است از افراد غیر نظامی بیگانه که جهت نبرد با دولتهای متخاصم دیگر یا شورشیان داخلی به استخدام دولت متبوع در میآید.
در حقوق اسلامی مزدور یعنی الف) اجیر گرفتن افراد مسلمان توسط مسلمانان دیگر جهت جهاد ب) اجیر گرفتن مشرکین توسط دولت اسلامی برای جهاد
چگونگی وضعیت معیشتی اسیران از دیدگاه قوانین بین المللی
برابر ماده ۲۵ کنوانسیون ۱۹۴۹ ژنو شرایط زندگی اسیران جنگی باید همانند نیروهای خودی بوده و از لحاظ محل اسکان و امکانات لازم برای معیشت افراد ویژه زنان فراهم شود. آب و غذای کافی و دخانیات نیز برای اسیران باید فراهم شود، از نظر بهداشتی شرایط در حد مطلوب فراهم شده و پوشاک مناسبی پیشبینی شود و فروشگاههایی باید احداث شود تا اسرا بتوانند نیازهای روزمره خود را تامین کنند.
در کنوانسیون ۱۹۲۹ ژنو صراحتا به وضعیت حقوقی اسیران اشاره کرده است و باید مقرری هر اسیر به او پرداخت و یا به حسابی که به نام هر اسیر افتتاح میشود، واریز شود و در قبال کاری که اسیران جنگی در اردوگاهها انجام میدهند باید یک حداقل دستمزدی پیشبینی شود.
درمان و مداوای اسرای بیمار وظیفه دولت بازداشتکننده بوده که به صورت رایگان باید انجام شود. برابر قوانین کنوانسیون، اسیر جنگی پس از ورود به اردوگاه باید اجازه داشته باشد که با خانواده خود مکاتبه کرده و آنها را از سلامت خود مطلع سازد.
رسیدگی قضایی علیه اسرا زمانی ممکن است که اسیر مرتکب عملی شده باشد که برخلاف قوانین بینالملل یا قوانین داخلی کشور اسیرکننده باشد.
مسئولیت نگهداری اسیران جنگی بر عهده دولت بازداشتکننده است نه در اختیار اشخاص یا نیروهایی که افراد را اسیر کردهاند و دولت بازداشتکننده نمیتواند اسیران جنگی را تحویل کشور و یا سازمان دیگری دهد و بر اساس مقررات اعدامهای سریع بدون محاکمه، شکنجه، بدرفتاری و برخوردهای تحقیرآمیز توسط افراد نظامی با اسیران جنگی پاسخگویی مسئولین کشور نگهدارنده را در برابر سازمانهای بین المللی به دنبال دارد.
رفتار با اسیران جنگی از منظر اسلام
از منظر اسلام انسان در روی زمین خلیفه الله نام گرفته و از حقوق والای انسانی و خاصی به عنوان اشرف مخلوقات برخوردار است و در صورت بروز جنگ بین دو کشور نحوه رفتار با اسرای جنگی برای کشور مسلمان به صراحت در کتاب آسمانی، قرآن کریم ترسیم شده است.
دین مبین اسلام اصل را بر سازش با دیگر ملل قرار داده و جنگ را یک امری ناخواسته و آخرین راه برای مسلمانان میپذیرد و اکثر فقهای اسلامی حکم قتال یا جهاد در اسلام را در حقیقت حکم به دفاع دانستهاند؛ و هرگاه کشوری اسلامی مورد تهاجم قرار گیرد، دفاع از اسیران گرفتهشده در جنگ را به عنوان انسان برخوردار از تمامی حقوق انسانی میداند و نحوه رفتار با اسیران جنگی را چنین بیان میکند: «هرگاه سپاهیان دشمن در حین جنگ و یا برای خاتمه جنگ دستگیر شوند اسیر جنگی محسوب شده و نمیتوان حکم قتل در مورد ایشان جاری کرد و باید اعمالی همچون آزادی مطلق و بدون قید و شرط و یا آزادی مشروط از جمله شرط مسلمان شدن، پرداخت غرامت و مبادله با اسیران خودی را بر ایشان اعمال کرد».
هر انسانی برخوردار از حقوق و آزادیهای مشروع است و اسرا نیز از این امر مستثنی نیستند و تمامی محدودیتهای ایجاد شده برای آنان باید دلیل محکم و مستندی داشته باشد و آیه هشت سوره دهر نحوه رفتار با اسیران جنگی را به خوبی ترسیم کرده است و خداوند در آیه ششم سوره توبه میفرماید «ای پیامبر و هرگاه یکی از مشرکین به تو پناه آورد به او پناه ده و پس از شنیدن کلام خدا او را بیهیچ خوف به مامن و منزلش برسان.» آنچه از این آیه شریفه برداشت میشود، اسلام نه تنها حُسنرفتار با اسیران در بند را توصیه کرده بلکه مساعدت مادی و معنوی نسبت به آنها را نیز از ضروریات برمیشمارد.
در اصول فقهی نیز آمده است که واجب است به اسیر آب و غذا داده شود اگر چه قرار باشد که بعد از لحظهای او را به قتل برسانند، بنابراین آزادی انسان و ذات او جایگاه ارزشمندی دارد و باید در این یک ساعت به عنوان یک انسان از او نگهداری کنند تا چه رسد به این که چند ماه و یا چند سال در اسارت باشد.