چرا نام «وزارت دفاع ملی» تغییر کرد؟+ اسناد

 دفاع‌پرس، سبقه تشکیل وزارتخانه‌ای به کارکرد وزارت دفاع، به دوران قاجار بازمی‌گردد. با انتقال قدرت سیاسی به قاجاریه و همگام با شرایط جدید سیاسی، تغییراتی در نحوه اداره کشور و امور نظامی ایجاد شد. تشکیل وزارت لشکر در دوره فتحعلی شاه قاجار از جمله این تغییرات به شمار می‌آید. عنوان وزارت لشکر از ابداعات دوره فتحعلی‌شاه است. توسعه روابط خارجی ایران با دولت‌های اروپایی، جنگ‌های طولانی ایران با روسیه و عثمانی و لزوم توجه به سازماندهی مناسب تشکیلات نظامی، زمینه ایجاد این وزارتخانه را فراهم آورد.

این وزارتخانه تا دوره ناصری با این نام به فعالیت می‌پرداخت؛ اما از این زمان به بعد، با تغییراتی که ناصرالدین شاه قاجار در وزارتخانه‌ها ایجاد کرد، وزارت جنگ جایگزین وزارت لشکر شد. در دوره پهلوی اول، این نام همچنان به عنوان وزارت جنگ باقی ماند؛ اما در دوره نخست‌وزیری دکتر محمد مصدق، این وزارتخانه برای مدتی کوتاه به نام «وزارت دفاع» تغییر نام داد. مصدق در ۵ مرداد سال ۱۳۳۱ طی نامه‌ای که از سوی خود به مجلس ارسال کرد و به وسیله «باقر کاظمی» وزیر دارایی و نایب نخست وزیر در مجلس قرائت شد، علاوه بر معرفی هیئت وزیران خود و تقدیم برنامه دولت به مجلس، اعلام کرد که از این پس، وزارت جنگ به «وزارت دفاع ملی» تغییر نام داده و توسط شخص وی اداره خواهد شد. این وزارتخانه پس از سقوط دولت مصدق، بار دیگر دچار تغییر عنوان شده و نام این وزارتخانه پس از کودتای ۲۸ مرداد سال ۱۳۳۲، مجددا وزارت جنگ شد.

پس از وقوع انقلاب اسلامی، از سال ۱۳۵۸ تا خرداد سال ۱۳۶۳، این وزارتخانه تحت عنوان وزارت دفاع ملی فعالیت می‌کرد؛ اما در این تاریخ، با توجه به مصوبه مجلس شورای اسلامی در دوره اول، نام این وزارتخانه به «وزارت دفاع» تغییر یافت. با توجه به این موضوع، به بررسی روند طرح و تصویب لایحه تغییر نام این وزارتخانه در مشروح مذاکرات مجلس شورای اسلامی در دوره اول می‌پردازیم.

کلیات این لایحه در جلسه پانصد و هشتاد و دوم دوره اول مجلس شورای اسلامی در تاریخ ۲ اسفند سال ۱۳۶۲ در صحن علنی مجلس از سوی کمیسیون‌های امور دفاعی و کار و امور اداری و استخدامی با عنوان «لایحه قانونی انتزاع سازمان هواشناسی از وزارت دفاع ملی و تبدیل آن به اداره کل و ادغام آن با سازمان هواپیمایی کشوری» مطرح شد.

اصل لایحه ارسالی از سوی دولت بدین شرح است:

لایحه راجع به اصلاح لایحه قانونی انتزاع سازمان هواشناسی از وزارت دفاع ملی و تبدیل آن به اداره‌کل و ادغام آن با سازمان هواپیمایی کشوری وابسته به وزارت راه و ترابری مصوب ۵۸/۲/۲۷ شورای انقلاب ایران که بنا به پیشنهاد شماره ۳۸-۳۸/۱۶۰۳/م ج مورخ ۱۳۶۲/۶/۲۹ وزارت دفاع ملی در جلسه مورخ ۱۳۶۲/۸/۱ هیات وزیران به تصویب رسیده است، به پیوست تقدیم و تقاضای تصویب آن را دارد. نظر به این‌که در قسمت آخر قانون انتزاع سازمان هواشناسی از وزارت دفاع ملی و تبدیل آن به اداره‌کل و ادغام آن به سازمان هواپیمایی کشوری وابسته به وزارت راه و ترابری (مصوب ۱۳۵۸/۲/۲۷) نام وزارت جنگ سابق به وزارت دفاع ملی تغییر نموده است. به‌منظور هماهنگی نام «وزارت دفاع ملی» با نام وزارتخانه‌های دیگر لایحه اصلاحی به شرح زیر تهیه گردیده است.

لایحه راجع به اصلاح لایحه قانونی انتزاع سازمان هواشناسی از وزارت دفاع ملی و تبدیل آن به اداره کل و ادغام آن به سازمان هواپیمایی کشوری وابسته به وزارت راه و ترابری، مصوب ۵۸/۲/۲۷ شورای انقلاب اسلامی ایران

در این جلسه، «مهدی طیب» مخبر کمیسیون امور دفاعی و نماینده نائین اعلام داشت که دولت درصدد است تا به اصلاح بند آخر این لایحه پرداخته و نام وزارتخانه، به وزارت دفاع تغییر یابد. اکثریت نمایندگان حاضر در کمیسیون امور دفاعی بر این موضوع اتفاق نظر داشتند که این موضوع در حد یک لایحه نبوده و وجود کلمه ملی نیز صدمه‌ای بر اصل موضوع نخواهد زد؛ زیرا که واژه ملی، غیر از مساله ملی‌گرایی است و امام نیز در فرمایشات خود به این واژه اشاره نموده؛ مضافا این‌که واژه مذکور به معنی دفاع همه‌جانبه و همگانی است و به این اعتبار، واژه ملی در کنار دفاع، در اغلب کشور‌های جهان نیز آمده است؛ اما به‌دلیل درخواست دولت مبنی بر نبود این کلمه در آخر تمامی وزارتخانه‌ها و همچنین جلوگیری از هدر رفتن وقت مجلس، عنوان طولانی ارائه شده برای لایحه از سوی دولت، به لایحه تغییر نام وزارت دفاع ملی تغییر یافت؛ زیرا عنوان لایحه ارسالی دولت، تناسبی با محتوای آن نداشت؛ بنابراین ماده واحده این لایحه به شرح ذیل اعلام می‌گردد:

- از تاریخ تصویب این قانون، نام وزارت دفاع ملی به وزارت دفاع تغییر می‌یابد.

«محمدعلی هادی نجف‌آبادی» نماینده تهران به عنوان مخالف این لایحه، آن را در شرایط کشور، چیزی جز اتلاف‌وقت مجلس ندانسته و رای‌گیری در خصوص آن را نادرست دانست. در مقابل، «علی آل کاظمی» نماینده موموندی نماینده دلفان و سلسله در موافقت با اقدام دولت، خواستار رای‌گیری در این خصوص شد. سرهنگ «افراخته» نماینده دولت با ذکر دلایل دولت برای تغییر نام وزارتخانه با توجه به سوالات موجود از سوی افراد مختلف در ارتباط با ابهامات و تردید‌ها در معنای واژه ملی و نبود آن در ادامه اسامی وزارتخانه‌های دیگر و همچنین محتوای بند ج اصل ۱۱۰ قانون اساسی مبنی بر اشاره به نام وزیر این وزارتخانه به‌عنوان وزیر دفاع، به اهمیت این لایحه برای دولت اشاره کرد. با توجه به توضیحات ارائه شده از سوی نماینده دولت، نایب رئیس مجلس در خصوص این ماده واحده رای گیری نمود که با قیام اکثریت نمایندگان تصویب شد.

پس از آن، در جلسه ششصد و بیستم مجلس شورای اسلامی به تاریخ ۲ خرداد سال ۱۳۶۳، لایحه تغییر نام وزارت دفاع ملی به وزارت دفاع که در کمیسیون امور دفاعی برای شور دوم مورد بررسی قرار گرفته و به تصویب اکثریت آراء رسیده بود، از سوی طیب، مخبر کمیسیون امور دفاعی در این جلسه قرائت شد. وی ضمن اعلام این موضوع، به این مطلب اذعان نمود که در جلسات کمیسیون، بسیاری از نمایندگان بر غیرضروری و مهم نبودن این تغییر و ارائه آن به صورت یک لایحه مستقل اشاره داشته، اما چون این لایحه از سوی دولت تقدیم مجلس شده بود و ضرورت آن از سوی نماینده دولت مطرح شد، در شور اول تصویب و در شور دوم نیز هیچ‌گونه پیشنهادی در رابطه با لایحه مذکور به کمیسیون نرسید و مصوبه شور اول، عینا مورد تایید قرار گفت.

با توجه به سخنان مخبر کمیسیون، ماده واحده این لایحه پس از اعلام هاشمی رفسنجانی ریاست مجلس شورای اسلامی، به تایید اکثریت نمایندگان رسید و از تاریخ تصویب این قانون به تاریخ ۱۳۶۳/۳/۲، نام وزارت دفاع ملی به وزارت دفاع تغییر یافت. این لایحه، برای تایید در تاریخ ۱۳۶۳/۳/۵، به شورای نگهبان ارسال شد و این شورا به دلیل عدم مغایرت آن با موازین شرعی و قانون اساسی، لایحه مذکور را در تاریخ ۱۳۶۳/۳/۱۴ تایید کرد.

منبع: مرکز اسناد انقلاب اسلامی

منابع و ماخذ:

- خسروبیگی، هوشنگ (۱۳۸۴)، وزارت لشکر در دوره قاجاریه، نشریه پیک نور، دوره ۳، شماره ۵، تاریخ ۲ ضمیمه

- باقری نیک، صادق (۱۳۹۹)، ارتش و دولت دکتر مصدق، پژوهشنامه مطالعات راهبردی در علوم انسانی و اسلامی، دوره ۳، شماره ۳۱

- مشروح مذاکرات مجلس شورای ملی، دوره هفدهم، جلسه ۲۰، یکشنبه ۵ مرداد ۱۳۳۱

- مشروح مذاکرات مجلس شورای اسلامی، دوره اول، جلسه ۵۸۲، سه شنبه ۲ اسفند ۱۳۶۲

- مشروح مذاکرات مجلس شورای اسلامی، دوره اول، جلسه ۶۲۰، چهارشنبه ۲ خرداد ۱۳۶۳