نظام بین الملل جنگ سرد

زهرا صالحی - نظام بین الملل جنگ سرد بر مبنای ساختار دوقطبی ایالات متحده و شوروی بنا شده بود و تجزیه و تحلیل رویدادهای مهم بین المللی بر اساس نوع تعامل یا تقابل این دو ابرقدرت امکانپذیر بود. شوروی در سراسر دوران جنگ سرد تلاش نمود که موازنه قدرت را در برابر ایالات متحده آمریکا در عرصه نظام بین-الملل حفظ نماید. رقابت دو ابرقدرت برای کسب نفوذ بیشتر در جهان و رقابتهای تسلیحاتی تنها بخشی از این فعالیتها بود. نظام بین المللی مبتنی بر محور شرق و غرب، به تقسیم جهان و به ویژه اروپا پرداخت. طرح مارشال و پیمان ناتو در طرف غرب و طرح کمکون و پیمان ورشو در طرف شرق تلاش هایی در جهت ایجاد نوعی موازنه قدرت میان دو ابرقدرت در عرصه نظام بین الملل جنگ سرد بودند اما سوء عملکرد نظام اقتصادی سوسیالیستی اتحاد جماهیر شوروی، جامعه شوروی را با بحران سیستمیک وخیمی روبرو ساخت، که در نهایت رهبران شوروی را مجبور به ایجاد تغییرات اساسی کرد، تغییراتی که کم کم در کنار دیگر عوامل ،زمینه های فروپاشی شوروی و بلوک شرق را در عرصه نظام بین الملل فراهم ساخت.

در دوره انتقالی پس از فروپاشی ساختار دو قطبی جنگ سرد، مباحث فراوانی در مورد ماهیت و آینده ساختار نظام بین الملل در محافل آکادمیک مطرح شده است. نظام تک قطبی، نظام سلسله مراتبی و نظام یک چندقطبی از جمله مفاهیمی بود که برای تبیین وضعیت موجود و چشم انداز نظام بین الملل مورد استفاده قرار گرفت. به همین جهت یکی از ویژگی های اصلی نظم پساجنگ سرد و پسایازده سپتامبر، دغدغۀ آن درباره ساختار نظام بین المللی معاصر می باشد که در قالب آن چگونگی توزیع قدرت میان قدرت های بزرگ مطرح میگردد. آنچه که تقریباً اجماعی کلی دربارة آن وجود دارد این است که یکی از عوامل تعیین کننده و اصلی نظم موجود، مربوط به نقش محوری ایالات متحده آمریکا و تمایل این کشور به مداخله در روند کلی حفظ نظم در نظام بین الملل معاصر است. این نظم که آن را «نظم هژمونیک» مین امیم، مبتنی بر یکجانبه گرایی آمریکاست ، دارای مشخصات زیر است:

الف) قدرت هژمون در نظام بین المللی در موقعیت اقتصادی برتری قرار دارد و دارای غالب منابع مادی است؛

ب) قدرت هژمون بر اساس منافع خودخواهانه اش، در پی تأمین منافع امنیتی،اقتصادی و ایدئولوژیکی خودش میباشد؛
ج) با توجه به برتری هژمون در زمینه نظامی و اقتصادی نسبت به سایر دول در نظام بین المللی، به تنهایی بزرگترین قدرت در این نظام است و بنابراین نظام بین الملل بر محور قطبیت آن میباشد؛
د) قدرت هژمون به طور هدفمند، برتری قدرت خود را به منظور ثبات نظام بین المللی اعمال می کند؛
هـ) اگر نظامی هژمون محور شود، عملکرد سیستم مانع از بروز آنارشی شده و ساختار سلسله مراتبی در آن شکل می گیرد.
و) قدرت هژمون در این نظم تلاش می کند اهداف خود را در ابتدا در قالب ایده ها طرح وسپس با توجه به بازخورد مثبت و منفی آن، عملیاتی سازد.
یکجانبه گرایی ایالات متحده آمریکا پس از فروپاشی ساختار دوقطبی جنگ سرد مهمترین چالش ساختاری نظام بین الملل پساجنگ سرد می باشد. این یکجانبه گرایی، به سبب نبود توازن قوا میان قدرت های بزرگ، پیامدهایی را برای ایجاد نظم در بستر نظام بین المللی به دنبال داشت. اندیشۀ یک جانبه گرایی گویای این موضوع است که آمریکا در رویاروئی با مسائل بین المللی و جهانی، بر راه حل های یک سویه، فنی و نظامی تأکید بیشتری خواهد داشت، تا راهکارهای سیاسیِ همکاری جویانه و مبتنی بر چندجانبه گرایی. در نتیجه پس از فروپاشی ساختار دوقطبی جنگ سرد، این کشور سعی نمود جهت گسترش هژمونی اش در نظام بین الملل، نسبت به برداشت خود از برخی از معاهدات، رژیم های بین المللی، قواعد حقوق بین الملل و... که میراث ساختار نظام بین الملل جنگ سرد بود، تجدید نظر نماید. استدلال اش هم این بود که این موارد در شرایط جدید نمی تواند پاسخگوی نیازهای جدید و متفاوت باشد. دنیای جدید نیاز به قوانین و معاهدات جدید دارد، به شرط آنکه هژمونی ایالات متحده آمریکا را محدود و مقید نکند که این تفکر برگرفته شده از تفکر یکجانبه گرایانه ایالات متحده در نظام بین الملل پساجنگ سرد بود. در برابر این تلقی ایالات متحده آمریکا از نظم بین المللی، سایر قدرتها به ویژه روسیه با یک احساس نوستالوژیک نسبت به دوران جنگ سرد تلاش اش بر آن است که تلقی مذکور از نظم بینالمللی را برنتابد. به همین جهت در پی بازسازی چهرة ابرقدرتی گذشته خود در برابر ایالات متحده آمریکا در قالب نظم موازنه محور است.