نگاهی جامعه‌شناختی به جشنواره‌ی ضیافت و شادمانگی

فاش نیوز - هیچ گونه زندگانی؛ حتی معتکفی که در گوشه ای از طبیعت عزلت گزیده؛ بدون جهانی که مستقیم یا غیر مستقیم بر حضور دیگران گواهی دهد، امکان پذیر نیست.

یکی از راهکارهایی که دین به منظور تشویق آحاد جامعه به مراقبت از گفتار و درستی رفتار و کردار در زندگی شخصی و اجتماعی تشویق می کند، روزه داری است. بحث بر سر التزام عملی و شفاهیِ مکلفین به گسترده ترین آموزه ی دینی؛ در دانشگاه خویشتن شناسی! است.

سیطره ی کامل وقت و زمان بر خورد و خوراک! در کنار تأکید بر اهمیت موادِ آن از حیث حلال و حرام؛ حکایت از موضوعی به غایت نادر دارد چرا که « محرمات دینی از زمره ی فرمان های قاطع اند» بنابراین قواعد صادره ناگزیر جنبه ی پرهیز خواهند داشت ...

 تمرکز بر کُنشِ فردِ روزه دار ( به لحاظ عملی پرهیز کامل از خوردن و آشامیدن در زمان معین؛ و از حیث شفاهی مراقبت از زبان و پرهیز از دروغ و تهمت، و مخاطره ی ابطال روزه ... ) کلید تبیین الگوها و وقایع زندگی اجتماعی هستند.

مفروض است که هر جامعه ی منسجم و پایداری؛ بر پایه ی مجموعه ی مشترکی از دریافت های اخلاقی درباره ی مفاهیم راستی و درستی؛ درون نگری و دانایی؛ حلال و حرام و ... قرار دارد؛ مهمترین شرط پویایی و نشاط اجتماعی این است که:

• چنین دریافت هایی بر پایه ی دریافت مشترک از آموزه های دینی و عمل به آنها قرار داشته باشند؛
• مادی گرایی روزمره؛ جامعه را  به سوی ستایش گری چندش آور از طمع؛ پول و منافع شخصی هدایت نکند؛

به گواهیِ تاریخِ قدسی؛ هنجارهای اخلاقیِ اساسی (عدالت؛ نیکوکاری؛ آزادی؛ به علاوه ی پنداشتی از فضایل شخصی...) که از نظم الهی نشأت گرفته اند، شالوده ی جامعه ی نیک را پی ریزی می کنند؛ بدون تردید فرسایش  دریافت های مشترک اخلاقی و مذهبی؛ باور به تعهدات انسانی را در نسل نوظهور سست نموده رو به زوال خواهد برد.

فرضیه:

الف: منطق درونی سنتِ افطاری دادن به روزه داران؛ نشانه ی تأکید بر عواطف دینی و دیگر دوستی در اندیشه ی اسلامی است. به لحاظ زیبایی شناختی؛ شکل ایرانیِ این رفتار؛ با قطاری از واژاگانِ پُر تصوُر نیز توصیف شدنی نیست.

ب: عمل روزه داری، یک دانشگاهِ معنوی کاربردی با نگرش پسا رشته ای! است. دو شرط اصلی ورود عبارتند از رسیدن به سن تکلیف؛ و توانایی پرهیز از خورد و خوراک از هنگام اذان صبح تا زمان اذان مغرب.

ج:  برخی از پیامدهای ندانم کاری و بی تدبیری در سیاست گذاریِ عمومی؛ از جمله:

•  افزایش غم نان و فقر شرم آور؛
•  افول باورهای اخلاقی؛

  باعث جریحه دار شدن اعتماد نسل وب نسبت به نقش سامان دهنده ی سنت های دینی به زندگی؛ شده است.

 

 اکنون نظام کنترل نشده ی ارتباط در جهان مجازی؛ به لطایف الحیل بقای ارزش ها و اعتقادات را تهدید می کند؛ به طوری که به نظر می رسد شالوده ی جامعه ی نیک و بهنجار و فضایل شخصی و نیکوکاری ( معیار دینداری ) در معرض خطر انحطاط قرار داده شده اند.

 در هنگامه ی غوغای رسانه های نوپدید و در جهانِ رقابت ارزش ها؛ حداقل دو سوال مهم مطرح است:

• کدام برنامه ی آموزشی و چهارچوب فرهنگی قادر است نوجوانان و جوانان را برای مشارکت در این جهان، بهتر آماده سازد؟
• بر اساس کدام طرح و برنامه می توان سرمایه ی اجتماعی نسل جوان؛ تکیه گاهی مطمئن برای خانواده، و والدینی بهتر برای فرزندانشان ساخت؟

خلقت انسان؛ نشانه ای ازوجود ذات اقدس الهی است؛ قابلیت بی بدیل انسان برای برجای نهادن ردّ و نشانه هایی محو ناشدنی و مانا؛ حالتی ماندگارو نامیرا یی برایش به ارمغان آورده است؛ همین ویژگی ثابت می کند که انسان طبیعتی الهی دارد.

 از این روست که اندیشه ی دینی زندگانی را عقیده و جهاد توصیف می کند و در همین مسیر؛ انسان حتی از جان خود نیز می گذرد؛ دقیقا به همین دلیل است که همه ی ادیان به شهدایشان افتخار می کنند.

 پیروزی انقلاب و درخشش گفتمان اسلام سیاسی؛ به همه ثابت کرد که برای پرهیز از سقوط به تاریکی اخلاقی و سیاه چاله ی نگون بختی؛ هیچ پناهگاه و دست آویزی محکم تر از دین و آموزه های دینی وجود ندارد. اما به دلایل قابل بحث، انقلابی که تاریخ سیاسی و اجتماعی یک کشور طاغوت زده و سرنوشت آن را از سَر نوشت! دچار مشکلاتی پیچیده و بسیار پر هزینه اما دارای راه حل علمی؛ شده است.

 امروزه هر کسی که درباره ی جهان اجتماعی می اندیشد، ناگزیر است بر شانه ی یکی از غول های فکری و اساتید دانشگاهیِ موثقی چون امیل دورکیم بیاستد. این شخصیت محوری که به دانش جامعه شناسی، اعتباری دانشگاهی بخشید، در کتاب صور بنیانی حیات دینی، جایگاه باورها در یک فرهنگ و اینکه چه چیزی در حکم امر مقدس طبقه بندی می شود؛ را نشان می دهد.

 اساسا باورها و اعتقادات، جامعه شناسی مخصوص به خود را می طلبند؛ بسیاری ازمباحثاتِ نظریِ کلیدی؛ خارج از محدوده ی تنگ رشته ها جریان دارند. بر همین اساس سایه ی دانشگاه خویشتن شناسی ماه مبارک رمضان بر طیف گسترده ای از نحله های متنوع دانش بشری گسترده شده است :

-  تمامِ مباحثِ مطرح در علوم انسانی و اجتماعی مرتبط با تعالی روحانی و امنیت روانی؛

-  بخشی از علوم طبیعیِ مربوط به سلامتی و بهداشت جسمانی؛

-   قسمتی از هنر معاصر ازجمله سینما و همچنین خطابه و سخنوری، شعر، موسیقی؛

• شمه ای از علم نجوم؛ در همین زمینه نکته ی جالب و البته تا حدودی بحث برانگیز! چگونگی تعیین دقیق ورود به وقت شرعی و خروج از زمان روزه است.

آنچه که امروز با عنوان جامعه شناسی معروف است و از دهه ی 1970 تا کنون یکی از محبوب ترین رشته های تحصیلی در میان دانشجویان بود؛ می تواند برای جنبه ی پرهیزِ مکلفین تحلیلی روزآمد ارائه کند.

 در میان روش های متنوعی که عطش به سازمان دهی زندگی روزمره را پاسخ می دهند؛ روزه داری جایگاه ویژه ای دارد. پدیده ی عمل کردنِ هماهنگ به فرمان ذات اقدس الهی از سوی مکلفین؛ در هر نقطه ای از کره ی زمین! اتحادی عاطفه بنیان و صمیمی با محوریت دین را به زیباترین شکل به نمایش می گذارد.

جشنواره ای مطلقا وقفه ناپذیر با قدمتی بیش از چهارده قرن! هرسال در ایام ماه مبارک رمضان برگزار می شود؛  شادمانی حاصل از این ضیافت در مراسم اختتامیه و جشن عید فطر و تعطیلات آن؛ تکمیل می شود.

تقویم با تقسیم بندی زمان بر پایه ی سال و ماه و ...؛ و قاعده بندی فعالیت های جمعی و اعیاد و آداب عبادی؛ بیانگر تکرار این فعالیت هااست. اما ایام جشن و تعطیلی دینی صرفا « نوعی نَفَس چاق کردن موقت » نیست؛ بلکه شادمانی بی بدیل این جشن از جنس معنوی و بخشی از آداب عبادی است و آثار آن در تمام ماه های دیگر سال و در زندگی روز مره ساری و جاری خواهد بود.

تمرکز بر مهمترین موضوعات اخلاقی در این اجتماعِ پارسایانِ  هم دل و هم رفتار! از جمله:

• پیشه ی تقوی بمثابه پلیس درونی؛
•   عمل تقیه بمثابه زیباترین شکل نمایش ایمان؛
•  پرهیز از به کارگیری زبان خشونت و دروغ و تهمت؛
• ...

همه و همه به لحاظ تحلیلی و رفتارشناسی؛ بیانگر جلوه هایی از آثار سیاسی و اجتماعی رفتار دینی و راستی و درستی و درون نگری و دانایی؛ هستند.

نتیجه گیری:

 دین پژوهان انگاره ی دینی را « یک نیروی آنجهانی، فراتر از زمان و فراتر از همه ی انسان ها » توصیف می کنند. پس از مدت مدیدی که ایمانِ به علم در قلب اندیشه ی اجتماعی قرار گرفته بود و در عصر اوج ایمان به فناوری و تغییر زمان و فضا؛ گفتمان اسلام سیاسی بار دیگر نگاه انسان را متوجه ایمان دینی کرد.

یکی از نتایج کل نگری به جهان، فهم این امر است که هر ملتی سنت های دینی را متناسب با فرهنگ خاص خود اجرا می کند. تأکید برافطاری دادن به « ملت امام حسین (ع) » و دعوت از همه بدون توجه به هر سرمایه ای از ایمان دینی!  و شکل ایرانیزه شده ی سفره ی افطار؛ به آن حلاوتی دیگر بخشیده و معجونی بی بدیل ساخته است.

 به راستی که ناز و اداهای نوجوانانه ی برخی روزه اولی ها که بعداز گزاردن دوگانه! تا موقع افطار؛ پرداختن به بسیاری از امور معمول دنیوی و انجام برخی اعمال خاصِ زندگی روزمره؛ برای اولین بار به آنها حرام شده، بسیار تماشایی است!  

پایان این مهمانی پرشکوه و شادمانه؛ در واقع  اعلام پایان خمودگی فرهنگی! در جهان اسلام و ابلاغ این پیام واضح و روشن به سایر ملتها است که اندیشه ی اسلامی ظرفیتی بی بدیل در به عهده گرفتن مسؤلیت ویژه ی تأمین آرامش روحی و روانی و برقراری صلح در زمین را دارد.

در چنین ایامی باورهای اخلاقی ( واجب و حلال و حرام و مستحب و مباح و مکروه ) بیش از هر زمان دیگری؛ به قول معروف روی بورس هستند؛ از قضا همین مفاهیم:

• نقش تعیین کننده ای در سامان دهی به زندگی اقتصادی؛ سیاسی؛ فرهنگی و اجتماعی دارند؛
• اندیشه ی اسلامی بر مبنای همین مفاهیم از مجاورت یابی های نابجا جلوگیری می کند؛

بدیهی است که مفاهیم حلال و حرام؛ با معنای پرهیز ملازمت دارند؛ در عصر پهلویِ پسر، تغییر در ساختار و سازمان دانش اجتماعی و ستایش از سبک زندگی غربی حتی در گفتمان های تخصصی دانشگاه محور؛ جامعه و فرهنگ را به سوی طمع ورزی و پول پرستی و گذر از مفاهیم حلال و حرام کشاند ...

 با پیروزی انقلاب اسلامی و صرف هزینه ای محاسبه نشدنی؛ شرایطی به وجود آمد که معرّف نگرش عمیقا فرهنگی؛ به فضائل عمومی و رعایت حلال و حرام؛ و الهام بخشی و اعتماد مردم بود. ...

اینکه امروز شاهد گسترش فقر استخوان سوز و تنگی معیشت در قشر وسیعی از مردمانی هستیم که بیشترین وابستگی عاطفی را به انقلاب اسلامی و ارزش ها و آرمان های آن دارند؛ جای تأمل بسیار دارد! یکی از دلایل این امر گرانی لجام گسیخته است که موجب بدگمانی قهری به تمامی باورهای اخلاقی شده است؛ مسلما دلایل مهم دیگری هم دارد ...

چنانکه هانسون خاطرنشان کرده « وسوسه ی سیاستمدار برای بازی با کارت دینی همواره وجود داشته است، به طوری که خود را در وضعیت و سلوک مقدسانه قرار می دهد تا از پیروان دینی بتواند حمایت سیاسی به دست آورد ... شارلاتان ها می توانند با جرح و تعدیل موقعیت سیاسی؛ فضای خالیِ عمومی را به عنوان تنها جایگزین برای مردمِ جوانِ آرمان گرایی که آرزویِ تغییرِ جهان را دارند پر کنند. ( نگاهی نو به دین و سیاست، ص277) » در چنین محیط اجتماعی؛ چه بسا برخی مقدس مآبی ها؛ در تعارض با سبک زندگی و رسم و سلوک دینداری، اعتماد عمومی را خدشه دار کرده است. در نبود تحقیقات علمی و پیمایشی مبتنی بر آمار و ارقام؛ باید گفت: الله اعلم

سخن آخر:

در اندیشه ی اسلامی:

•  آموزش نیز بسان زندگی و سیاست؛ همواره یک کنش اعتقادی ارزیابی می شود؛
•  آحاد جامعه در رشد معنوی و حفظ هویت دینی و ارزش های ملی سهیم اند؛  

اگر بپذیریم که یکی از کار ویژه های دانشگاه قبل از هر چیزی کمک به دانشجو در کشف خودش است؛ بنابراین می توانیم بگوییم که مهمترین و معتبرترین مرکزی که این کار ویژه را به زیباترین شکل به انجام می رساند دانشگاه معنوی کاربردیِ ماه مبارک رمضان است.

| جانباز دکتر سید مهدی حسینی