نقطه قوت داستان کوتاه دفاع مقدس در تجربه‌ی زیسته‌ی رزمندگان است

 دفاع‌پرس؛ جایزه داستان کوتاه یوسف، ویژه داستان‌های کوتاه با موضوع دفاع مقدس یکی از ابتکارات بنیاد حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس به‌شمار می‎آید و امسال دوازدهمین دوره خود را تجربه می‌کند. جایزه‌ای که به نام شهید کامبیز (یوسف) ملک شامران نام‌گذار شده است. او که در سال ۱۳۴۱ در تهران به دنیا آمده است از کودکی علاقه زیادی به ادبیات و نقاشی داشته است و در مرکز کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان در این رشته‌ها فعالیت کرده تا جایی که این علاقه و ارتباط باعث شد او بعد از پیروزی انقلاب اسلامی به همکاران کانون بپیوندد و در آنجا برای کودکان داستان بنویسد.

مسوولیت دبیری دوازدهمین دوره جایزه داستان کوتاه یوسف با حکم رئیس بنیاد حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس برعهده «احسان عباس‌لو» قرار داده شده است؛ او خودش نیز نویسنده و مترجم حوزه داستان به‌شمار می‌آید که گفت‌وگویی را با او پیرامون این جایزه ادبی انجام دادیم که می‌خوانید.

دفاع‌پرس: داستانِ کوتاهیِ درباره داستان کوتاه چیست؟

درخصوص داستان کوتاه، متاسفانه یکی از ایراداتی که وجود دارد به عدم نگاه تخصصی است که هرگز در کشورمان تجربه نشده است و معمولاً استنباط‌های شخصی و برداشت‌های به‌نوعی ظاهری از قالب داستان کوتاه در حوزه‌های نویسندگی این نوع داستانی قالب بوده است. برای اینکه عرضم را بهتر توضیح بدهم این‌طور بگویم بهتر است که خیلی‌ها تصور می‌کنند کوتاهی شرط داستان کوتاه است یعنی هر نوشته‌ی کوتاه صرفاً به‌عنوان داستان کوتاه معرفی شده است بدون آنکه تخصص یا آگاهی و دانش فنی نسبت به داستان کوتاه داشته باشند.

داستان کوتاه را برخی سخت‌تر از رمان می‌دانند چراکه به‌لحاظ فرجه‌ی زمانی، مکانی و حجمی به‌گونه‎ی است که قطعاً کار را خیلی سخت‌تر می‌کند که در یک متن کوتاه قرار باشد تمام عناصر و بخش‌های یک داستان از گشایش تا بدنه و پایان‌بندی را داشته باشیم لذا متاسفانه استنباط غلطی که درخصوص داستانِ کوتاه وجود دارد این است که هر متن کوتاهی صرف کوتاهی داستان کوتاه است.

مشکل دیگر این حوزه برخی از اصطلاحاتی است که متاسفانه به این قالب ورود پیدا کرده است و غلط هم تعبیر و تفسیر می‌شود که نمونه آن بُرش از زندگی است. معمولاً گفته می‌شود ما هر بُرشی از زندگی‌‎مان را بنویسیم یک داستان است و، چون این بُرش، بُرش کوتاهی است حتما یک داستان کوتاه است که این هم یک برداشت غلط است که متاسفانه باعث شده تا داستان کوتاه آن‌طور که باید و شاید است، رشد نکند. ما هر بُرشی را در داستان کوتاه، داستان نمی‎دانیم لذا تمام بُرش‌ها داستانی قالب داستانی ندارند درحالی که داستان می‌تواند یک بُرشی باشد که حادثه، کُنش حادثه‎مند، جذابیت و به‌نوعی بالا و پایینی داشته باشد و نورم‌ها را برهم زده باشد. این بُرش باید گره داستانی و درگیری و شخصیت به‌اندازه کافی در آن معرفی و پردازش شده باشد لذا عناصری که لازمه یک داستان می‌باشند باید در این بُرش وجود داشته باشند.

داستان‌های کوتاه دفاع مقدس قوی‌تر از داستان‌های حوزه‌های اجتماعی
این استنباط‌ها باعث شده‌اند تا داستان کوتاه در ایران آنچان که باید و شاید رشد پیدا نکند؛ علیرغم اینکه عموم مسابقات و جشنواره‌های داستانی در قالب‌های کوتاه و داستان و داستانک برگزار می‌شوند منتهی هیچ کس به‌صورت تخصصی داستان کوتاه را نظریه‌پردازی و شرح دهد و اصول آن را بیان و درباره آن راهنمایی صورت داده باشد تا بتوانیم یک داستان کوتاه قوی را در ایران داشته باشیم. ضعف داستان‌هایی که عمدتاً نوشته می‌شوند زمانی مشخص می‌شود که داوری و نگاه انتقادی را به‌همراه داشته باشند البته ما در حوزه دفاع مقدس داستان‌های کوتاه قوی‌تری را نسبت به سایر حوزه‎ها داریم. یعنی اگر قیاسی در این زمینه صورت بگیرد، می‌توان این ادعا را اثبات کرد چراکه داستان کوتاه در حوزه دفاع مقدس سابقه دیرینه‌ای دارد و از زمان جنگ تا کنون ادامه دارد و هم آنکه نگاه تخصصی‌تری به آن وجود داشته است و علاقه‌مندانی برای نوشتن وجود داشته است و از سویی، چون جنگ مضامینی مانند ایثار و شهادت دارد که می‌توان تک به تک در قالب یک داستان کوتاه می‌توان به آن پرداخت لذا این این قالب در موضوع دفاع مقدس خیلی خوب جواب داده است درحالی که در حوزه‌های اجتماعی به‌این اندازه موفق نبوده‌اند.

دفاع‌پرس: شب گذشته در بیانیه هیات داوران جایزه جلال آل احمد نیز نسبت به داستان کوتاه و کوتاهی که درباره آن صورت گرفته است، هشدار دادند و عنوان شد که این مسئله زنگ خطری برای رمان و داستان بلند است. به‌نظر شما ریشه این اتفاقات کجاست؟

یک بخش از این مسئله مربوط به عدم وجود نگاه تخصصی است. منتقدین ما عمدتاً به‌سمت رمان و داستان‌های بلند کشش دارند و نظریه‌های داستانی در ایران که خیلی بسط و گسترش پیدا می‌‎کند معمولاً رمان‌محور است، اما بحث اقتصادی نیز در این زمینه تعیین کننده است. ناشران معمولا نگاه اقتصادی دارند و معمولا وقتی پیشنهاد چاپ کتاب دریافت می‌کنند مایل به چاپ داستان کوتاه نیستند یا مگر داستان خیلی خاص باشد لذا رمان بالای ۲۰۰ تا ۳۰۰ را می‌پسندند و این نگاه قالب ناشران است که نگاه اقتصادی دارند و مشکل اصلی را متوجه مخاطب و خریداران کتاب معرفی می‌کنند.

البته گاه از موضع توزیع کنندگاه کتاب نیز این مطالب گفته می‌شود و تاکید دارند که توزیع کننده کتاب اقتصادی نمی‌بینید به توزیع داستان کوتاه بپردازد لذا به سمت توزیع کتاب‌هایی می‌‎رود که درصد بیشتری سود اقتصادی برای او داشته باشد. متاسفانه این عوامل که خارج از کیفیت داستانی هستند همگی در این امر تاثیرگذار بوده‌اند. این عوامل خارج از نگاه داستانی بر بازار کتاب ورود کرده‎اند چراکه بازار همیشه جریان را به سمت نگارش معکوس می‌کند. وقتی بازاری برای داستان کوتاه وجود نداشته باشد، نگارش و سفارشی وجود نخواهد داشت؛ اتفاقی که برای شعر رقم خورده است چراکه خیلی از ناشران شعر چاپ نمی‌کنند و عمده توجه شان به رمان است علیرغم اینکه داستان کوتاه می‌تواند شروع خوبی برای نوشتن رمان باشد.

دفاع‌پرس: اینجا نقش ناشرانی که سویه‌ی دولتی دارند می‌تواند برجسته باشد و هدف‌گذاری آن‌ها به‌سمت تولید و چاپ داستان کوتاه باشد و ضریب دهنده باشد؛ این مسئله امروز وجود دارد؟
معمولاً ناشران دولتی به‌سمت داستان کوتاه رغیب دارند، چون دغدغه سرمایه‌گذاری ندارند، اما از طرفی نگاه مخاطبین به این ناشران نگاه مثبت نیست، چون استنباط‌شان این است که ناشر دولتی به‌لحاظ پر کردن گزارش خودش هرچیزی را چاپ می‌کند یا آثار را براساس رابطه‌هایی که با افراد دارند، چاپ می‌کنند. اینجا اگر ناشران دولتی مشاوران خوبی داشته باشند و نگاه گزارش کاری نداشته باشند، می‌توانند آثار خیلی خوبی را در حوزه داستان کوتاه خلق و سنگ‌بنای خیلی خوبی و برای رشد این قالب در کشورمان باشند.

متاسفانه گرفتاری ما همین است که نگاه تخصصی در موضع ناشران دولتی نداریم؛ همگی به‌دنبال آمار چاپ کتاب هستند که چه تعداد اثر روانه بازار کرده‎اند تا در نهایت یک گزارش قوی ارائه کرده باشند و توجه ندارند که اگر کتاب ضعیف باشد نگاه مخاطب را نیز تضعیف می‌کنند و در نهایت ناشر دولتی بازاری نخواهد داشت. با این روند مخاطب وقتی مشاهده می‌کند که ناشر دولتی کتاب خوبی ندارد و ناشر خصوصی داستان کوتاه ندارد طبیعتاً به‌سمت کتاب‌هایی کشیده می‌شود که ترجمه می‌باشند که نگرانی درباره آن‌ها وجود دارد لذا ناشران دولتی باید به‌سمت کیفی سازی حرکت کنند و کمیت را جدی ندانند و البته مشاورین خوبی داشته باشند که مولفه خیلی مهمی است. با این روند می‌توانیم در حوزه داستان کوتاه در سطح کشور و جهان حرف‌های زیادی برای گفتن داشته باشیم.

با توجه به تجربه‌ی که شخصاً در حوزه ترجمه ادبیات دارم با اطلاع می‌گویم امروز زمانی است که ما می‌توانیم در داستان خیلی جلو باشیم چراکه غرب درحال چرخش و دور باطل است و تمام آثار آن‌ها انصافاً از منظر ادبیات درحال خارج شدن است و مقداری ادبیات سیاسی و محدود به فرهنگ خودشان کار می‌کنند. به‌نظرم غرب مواضع جهانی خودش را واگذار می‌کند و اگر ما مقداری آینده پژوهانه نگاه داشته باشیم و ناشران همراه با اتاق فکر باشند، حرف‌های خوب زیادی خواهیم داشت چراکه دارای یک تاریخ بسیار غنی برای نوشتن داستان هستیم. تاریخ ما پُر از فراز و فرود‌های داستانی است که از دفاع مقدس تا موضوع خاورمیانه و مسائل روز ادامه دارد.

تمام اتفاقات کشورمان دارای مضامین و سوژه‌های خوبی برای نوشتن است که انشالله بتوانیم پیشرفت کنیم. آن چیزی که امروز کشورمان در حوزه فرهنگ نیازمند است و متاسفانه همچنان مغفول مانده است یک اتاق فکر قوی است؛ اتاق فکری که افراد صاحب فکر حضور داشته باشند نه افراد صاحب نام؛ لذا یکی از مهم‌ترین مشکلات ما در حوزه فرهنگ و سیاست‌گذاری ادبیات و داستان این است که فکر می‌کنیم نام‌ها می‌توانند به ما کمک کنند درحالی که فکر‌ها به دادمان خواهند رسید. اگر اتاق فکر‌های خوبی داشته باشیم و دفاتر تخصصی ادبیات را احیا کنیم، در حوزه داستان خیلی حرف برای گفتن داریم.

نسل امروز نیز خیلی علاقه‌مند به حرف و گفت‌‎وگو است و بنویسند.‌ای کاش به جوانان یاد می‌دادیم به‌جای اینکه در خیابان داد و فریاد کنند، با قلم بنویسند؛ و ما باید این را آموزش بدهیم که ادبیات امروز محفل خوبی است تا بتوانیم این حرف‌ها را بیان کنیم. ادبیات امروز کشورمان به بستر بسیار خوبی برای حرف زدن و نوشتن تبدیل شده است.

دفاع‌پرس: طراحی داستان کوتاه برای دفاع مقدس را چقدر درست می‌دانید؟ آیا این جایزه پس از طراحی پیشرفت به سمت توسعه داستان داشته است و توانسته یک جریان ادبی ایجاد کند؟

دفاع مقدس آکنده از مضامینی است که خیلی متناسب و مناسب فرهنگ ما بوده و هست. یکی از منابعی کع معمولاً برای داستان‌نویسان پیشنهاد می‌شود که از آن برای داستان‌نویسی استفاده کنند، تاریخ است. طبیعتاً دفاع مقدس نیز بخشی از تاریخ ایران است. جدای از تاریخ بودن آن ما منبع دیگری که معرفی می‌کنیم تجربه‎‌ی زیسته است که می‌گوییم از تجربه‌‎ی زیسته‌ی خودتان برای نوشتن داستان استفاده کنید چراکه هر انسانی داستانی برای گفتن دارد.

برخی ازعزیزان ما که در دوران دفاع مقدس در جبهه حضور داشتند تجربه‌ی زیسته جنگ و دفاع مقدس را دارند لذا ما دو منبع غنی و ارزشمند داریم که برای نوشتن مهم هستند که یکی تجربه زیسته و تاریخ است. این دو منبع و مولفه از ابتدای جنگ تا به امروز کمک کرده‌اند تا داستان‌های خیلی خوبی در قالب رمان و داستان کوتاه خلق شود، اما من فکر می‌کنم خیلی بیشتر از این‎ها جا دارد که به این مضامین و مقوله دفاع مقدس پرداخته شود، چون بسیاری از جنبه‌های دفاع مقدس مغفول مانده است.

جایزه کوتاه یوسف در این زمینه که امسال دوازدهمین دوره آن برگزار می‌شود توانسته به‌نوعی یک نگاه کاملاً تخصصی به مقوله‌ی داستان کوتاه داشته باشد. من تاکنون جایزه‌ای در ایران را سراغ ندارم که به‌صورت تخصصی به داستان کوتاه نگاه داشته باشد که در طول این سال‌‎‎ها شاهد جایزه یوسف بوده‌ایم که البته شاید جشنواره‌هایی به‌صورت مناسبتی در این زمینه برگزار شده باشد، اما اینکه یک جشنواره دوازده دوره استمرار داشته باشد و ساختار و تشکیلات داشته باشد را تجربه نداشته‌ایم که جایزه یوسف این کارکرد را داشته است و تاکنون توانسته در این مقوله ما را بی‌نیاز کند.

آثار یازده دوره گذشته جایزه داستان کوتاه یوسف تبدیل کتاب شده است که بنیاد حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس متولی این کار بوده و تاکنون زحمت‌های زیادی کشیده است. سابقه‌ی که در این یازده دوره از دبیران و داوران را بررسی می‌کنیم به ما نشان می‌دهد که این جایزه بسیار می‌تواند قابل اعتنا باشد، چون داوران همگی صاحب نام و اثر هستند. امسال این جایزه درحال برگزاری است و فراخوان آن منتشر شده است و دفاتر استانی بنیاد امکان دریافت اثر دارند چراکه دبیرخانه‌ها ایجاد شده است لذا علاقه‌مندان در استان‌ها می‌توانند آثارشان را به اداره کل حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس ارسال کنند. این آثار در سطح استان‌ها داوری و بهترین‌ها به مرحله‌ی ملی خواهد رسید چراکه جایزه یوسف در دو سطح استانی و ملی برگزار می‌شود.