چهارشنبه 15 مرداد 1399 , 12:40
غدیر خُم و قاعدهی لطف
رسانههای نوپدید با پر کردن سبد خرید کالاهای سیاسی از بازار اجتماعی با بستههای پر زرق و برق دیجیتال، تولیدِ سوداگران بازار اندیشه، میکوشند بر جهت عقربهی افکار عمومی تأثیر بگذارند...
فاش نیوز - با نام و یاد خدا؛ عید غدیر خُم و قاعدهی لطف، طنین پژواکِ «من کنت مولاهُ فهذا علیٌ مولاهُ...» اعلان خاتمهی مرحلهی اول پروژهی دیرپای نبوت است که با حضرت آدم (ع) شروع و چهار مقطع اساسی آن با نوح (ع)، ابراهیم(ع)، موسی(ع) و عیسی(ع) به پیش برده شد و فرجام نیز با رسول اکرم(ص) بود که در حوزهی اندیشه با عنوان سیر عروجی حقیقت محمدی(ص) صورتبندی شده است.
بنابر تقویمِ قدسی، روز هجدهم از ماه ذیالحجهی سال دهم هجری یادآور ترسیم قاعدهی فعالیت جمعیِ دینمحورانه، و تأکید بر آهنگ تکرار آن، و اعلامِ آغازِ مرحلهی دوم پروژه به شکلی جدید است. اساسا مذهبِ ولایت، مذهبِ مختارِ همهی پیامبران در سنت ابراهیمی (ع) است... روی دیگر خاتمهی نبوت، آغاز دایرهی ولایت است.
با پرتوافکنی بر مرحلهی دوم، از حیث تئوریک و صورتبندی دانایی، حداقل دو نکتهی بنیادین پدیدار میشود:
یکم: رسول اکرم (ص) ضمن معرفی چندبارهی متولیّ اصلیِ پروژهی انسان شدن، رساندن خبر آن به اقصی نقاط جهان اسلام را اعلام میکند. انتخاب زمان، یعنی آخرین مناسک حج و مکان، یعنی غدیر خم، نشانهی اهمیت فوقالعادهی این موضوع است.
دوم: در این مرحله نیز نام دوازده بشر ملکوتی و اولیاالله که عالَم به حضور همیشگی آنان برقرار است، به منزلهی رهبران و مجریان برگزیده شده می درخشد. حدیث جابر حاوی نام این دوازده مِهر عالمتاب در تاریخ اندیشهی سیاسی اسلام است.
محور بحث حاضر قاعدهی لطف است که جایگاه بلندی نزد شیعه دارد. بهلحاظ اندیشهورزی، این قاعده ناظر بر فرایندی است که فرد مکلف را به اطاعت از ذات اقدس الهی نزدیک و از منهیات دور کند. بشر ملکوتی بهمنزلهی علتِ اصلیِ بروز این لطف، با ترسیم سبک زندگی، آن نوع از شاکلهی رفتاری که مکلفین را در معرض وزش نسیم لطف الهی قرار میدهد، به آنها میآموزد.
در آسمان نبوت محمدی(ص)؛ انوار پر فروغ امیرالمؤمین علی(ع) و زهرای اطهر(س) و یازده فرزند پاک آنها؛ حامل و نگهدار حقیقت هستند که شریعت و تأویل قرآن، هردو را در بر دارد... سیمای بارز و واقعی انسان کامل، بهقول کربن «مایهای است که امامت در تشیع از طریق آن پیوندش را با مایهی فکری بشر ملکوتی یا انسان آسمانی... آشکار میسازد.»
مجموعهی پیروان مؤمن تشیع، از حیث تأویل قرآن، به تعالیم امامان(ع) نظر دارند و در آداب مذهبی از تعالیم معصومین(ع) پیروی میکنند. عید غدیر خُم نقطهی عطف و بیانگر پیشینهی سیاسی تحولات بعدی الهیات شیعه است. این تحولات ریشه در اندیشهای ناب دارد که با پرتوافکنی بر «لا فتی الا علی (ع) لاسیف الا ذوالفغار» پدیدار میشود.
فتوت یا جوانمردی، در لغت بهمعنای جوانی است. فتی بیش از هر چیز ناظر به مفهوم جوان به معنای باطنی کلمه است. کار جوانمرد این است که از لحاظ معنا جوان بماند، یعنی بهقول شایگان، به تولدی دوباره که حاصل ارادت او به ولایت و معنویت است دست یابد.
بنابر این، فعالیت جوانمردان، که باهم پیمان برادری بستهاند، به راه و رسمی معنوی تبدیل میشود که راهیان آن هرکدام در حکم یک فتی هستند. در نگاه اندیشه ورزی، منطق درونی این پیمان نشانگرِ پایبندی به ماهیت فطرت بشر است؛ و منطق نظری آن دارای ریشهای قرآنی است.
امام معصوم (ع) برای تربیت معنوی پیروان، بسان قرآن ناطق؛ معنای باطنیِ کتاب و شیوهی تنظیم زندگی و افق معاد را به روی همگان میگشاید. بدون این بشر ملکوتی؛ حتی کلام الاهی با از دست دادن توان وحیآسا؛ ممکن است بهصورتی درآید که صرفا به درد کنجکاویِ تئوریک علم الهیات بخورد.
پژوهشهای روانشناسی اجتماعی نشان میدهد که پرورش عواطف بهمنزلهی نیروی بالقوهی تحولاتی بنیادین ایجاد میکند. نظامِ باورها درجامعهی ایران اسلامی، با برخورداری از درجهی بالای تعهد عاطفی، یک نمونه از نظام دینی را به مباحث مرتبط با اندیشه و اجتماع وارد کرد.
بنیانگذاری جمهوری اسلامی در ایران، یکی از جلوههای تسلیح به شور سیاسی دین محورانه است. جلوهی بارز این بیقراری، در فتوتِ معنوی نمایان میشود... اساسا ادیان ابراهیمی (ع) از حیث خاطرهی تاریخی و معنوی، بهمنزلهی علتی معین، مُهر ِخویش را بر ملتها زده و نشان خود را در شاکلهی رفتاری جوامع باقی میگذارند.
قواعد اخلاقی جوانمردان در تفکر معاد اندیش شیعی، حتی در تمدن پیشااسلام نیز ریشه دارد. دیدگاه هانری کربن در این زمینه قابل تأمل است: «فکر شیعی و فکر پیشااسلامی، هر دو بیانگر جماعتی از جوانمردانِ ایمانند. اصل راهنمای اخلاق در بین ایرانیان، اصل دیرین و پایدار است که به سنت پهلوانان و رسم آیین ابراهیمیِ فتوت می پیوندد...»
تجربهی تاریخی حکایت از آن دارد که قاعدهی لطف بهمنزلهی مرکزی قدسی و کانونِ هویتِ جمعی، همواره بین اقتصاد و سیاست و اجتماع تعادل برقرار کرده است. از اینرو، سیاست و امر سیاسی، ذیل احکام قرار دارد. احکامِ نظام، الزاما تابعی از مصلحتهای پنجگانه یعنی حفظ دین، جان، مال، عقل و نسل مردم میباشد؛ برخی بد کارکردی ها، غالب این مصالح را دچار خسران کرده است.
اندیشهی سیاسی در اسلام و ایران، رویکرد به دین را مؤلفهای مهم ارزیابی میکند. در اندیشهی شیعه، گسترهی ولایت امامان (ع) اِعمال حکومت را نیز شامل میشود... تئوری حضور بشرِ ملکوتی، و یا فردی که با تفویض اختیار و اذن انسانِ کامل، هدایت جامعه را بهعهده میگیرد، مرز حکومت دینی با حکومت طاغوت را پدیدار میکند.
نتیجه گیری:
اگر یک جامعهی پایدار و سالم را جامعهای تعریف کنیم که در آن هیچگونه بیانی از ناخشنودی به حکومت یا نهادهای موجود به گوش نمیرسد و قوانین هرگز زیر پا گذاشته نمیشود، با این تعریف، هیچ جامعهی پایدار یا سالمی را نمیتوان پیدا کرد.
اکنون رسانههای نوپدید با پر کردن سبد خرید کالاهای سیاسی از بازار اجتماعی با بستههای پر زرق و برق دیجیتال، تولیدِ سوداگران بازار اندیشه، میکوشند بر جهت عقربهی افکار عمومی تأثیر بگذارند. سرجان مَلکُم در اوایل قرن نوزده نوشته است: «آدم در ایران بهندرت اشخاصی را میبیند که تهیدست باشند...»، این امر حداقل دو دلیل مهم داشت:
الف: کار ویژهی دین در حفظ مصالح مردم...
ب: بنابر قاعدهی لطف؛ مراقبت بیشتر در اجرای فرامین و پرهیز از محرمات...
بهنظر میرسد با به هم خوردن تعادل بین اقتصاد و سیاست و اجتماع، بهقول کربن، از رهگذر «سبکسریِ برخی از تبلیغاتچیهای نامسئول که نا آگاهانه همدست عمله و اکرهی» نماد هزارهی جدید، یعنی اینترنت شدهاند، تفکری که معتقد بود «عهد شریعت بهسر رسیده» دوباره در حال سربرآوردن است.
بدیهی است در هنگامهی تداوم شبیخون کووید- 19؛ که به بیان محمود دولتآبادی، در میان بلای بارش مرگ هستیم و فاجعه و مصیبت مرزهای منطقی زندگی را فرو میریزد؛ شنیدن نتایج حساب و کتاب بیِّنهی مسکوک (رشوه)، و دستیابی عدهای معدود به مقادیر افسانهای از بیتالمال؛ همگان را شگفتزده کرده است.
در نتیجه، اندیشهی قدیمیِ «جایی که پای تأسیس دولت به میان میآید آیا این خطر در کار نیست که تقدس مذهبی فدای دولت شود» رویکرد به قاعدهی لطف و انگیزهی جوانمردی را تحتالشعاع قرار میدهد.
گرفتاری اقتصادی از هزینههای بازتعریف اجتماع است؛ چنانکه پوپر خاطرنشان کرده، کار بزرگِ بازسازی جامعه لزوما موجب ناراحتی بسیار عدهی زیادی برای مدتی طولانی خواهد شد. اما بههیچروی از تنگ شدن روزانهی عرصهی معیشت، و بیرحمانه شدن زندگی نباید غافل بود.
آنچه گروهها را به حمله به حکومتها وامیدارد، صرفا محرومیت نیست، بلکه شکاف تحملناپذیر میان آنچه مردم میخواهند و آنچه بهدست میآورند، است. اهل نظر میدانند که برخلاف آنچه در ایدئولوژی مرسوم است، تاریخ قدسیِ رویدادها با چیزی که کاستلز «ابدیت: زمانِ بیزمان» توصیف میکند، فهم میشود؛ و البته همواره تکرار پذیر است.
نکتهی آخر اینکه با اشاره به تلاش تحسینبرانگیز هانری کربن، هم صدا با شایگان و نصر باید گفت که «این از غرائب ناشنیدهی زمانهی ماست که کربن، شگفتیهای فکر پدران ما را در ایران به زبان فرانسه به ما میآموزد»؛ و «در بسیاری از نوشتههایش به بحث در بارهی امامت و جهد و کوشش از دیدگاه تشیع و تحلیل آثار دینی بزرگان آن، و نیز سهم امام غائب[(عج)] در هدایت خلق، پرداخته است.»
دکتر سید مهدی حسینی