نقش سواد رسانه‌ای در تحلیل عملکرد بنگاه خبرپراکنی «بی بی سی»

فاش نیوز - یادم می آید زمانی که در مناطق جنگی جنوب کشور بودیم، به دلیل اینکه مراکز رادیویی در خرمشهر و آبادان تخریب شده بود، امواج رادیویی کشورمان رله و تقویت نمی گردید و از سوی دیگر در همان خط مقدم، رادیو فارسی عراق به همراه چندین شبکه عرب زبان منطقه، به راحتی قابل دریافت بود. بچه ها گاهی رادیو فارسی عراق را گوش می کردند و وقتی از این کار نهی می شدند، می گفتند: حضرت امام رادیو فارسی اسرائیل را گوش می دهد. آنها درست می گفتند. حضرت امام رادیو اسرائیل را گوش می کردند؛ اما چیزی که آن زمان بچه ها از آن غافل بودند این بود که حضرت امام مسلح به «سواد رسانه ای» بودند و زمانی که اخبار سراسر دروغ و مغرضانه رادیو دشمن صهیونیستی را گوش می کردند، نه تنها تأثیر نمی پذیرفتند، بلکه بسیاری از اطلاعات مستتر در پس اخبار منتشر شده توسط آنان را نیز استخراج و تحلیل می کردند.

 سواد رسانه ای در واقع به مثابه نوعی فیلتر است که با آن می توان خبرها را تصفیه کرد و از میان همه خبرها، اخبار مورد نظر خود را دریافت و حتی از میان اخبار مخلوط با راست و دروغ، اخبار درست و غلط را تشخیص داد و به تحلیل درست از حوادث و جریانات دست یافت.

 حال می خواهیم ببینیم با سواد رسانه ای چگونه می توانیم اخبار درست و غلط را تفکیک کنیم. در اینجا شبکه خبری (بی‌بی‌سی فارسی) را تحلیل خواهیم کرد.

BBC به معنی (بنگاه خبر پراکنی بریتانیا)، یک سرویس پخش همگانی عمومی بریتانیایی است. این مرکز رسانه‌ای در برودکستینگ هاوس در لندن مستقر است و کهن‌ترین سازمان رسانه‌ای ملی جهان می‌باشد که بر اساس آمار سال ۲۰۱۴ بر پایه تعداد کارکنان با ۲۰٬۹۵۰ کارمند و ۱۶٬۶۷۲ نفر در مجموع با ۳۵٬۴۰۲ کارمند بزرگترین رسانه پخش همگانی در جهان است که با بیش از 32 زبان از جمله زبان فارسی اقدام به نشر خبر می کند.

بی‌بی‌سی در ۱۸ اکتبر سال ۱۹۲۲ با نام "شرکت رسانه‌ای بریتانیا با مسئولیت محدود" انگلیسی بنیان گذاشته شد. در ۱۹۲۷ تحت عنوان "شرکت رسانه‌ای بریتانیا" با دریافت پروانه سلطنتی تبدیل به یک شرکت دولتی شد.

بودجه سالیانه بی‌بی‌سی بالغ بر ۴ میلیارد و ۳۰۰ میلیون پوند است. بودجه تمامی بخش‌ها (غیر از بخش جهانی بی‌بی‌سی) از هزینه ماهیانه‌ای که هر یک از خانواده‌های صاحب تلویزیون در بریتانیا باید بپردازند، تأمین می‌شود. این هزینه در حال حاضر برای تلویزیون‌های رنگی ۱۴۵٫۵۰ پوند در سال (5.259.000 تومان) و برای تلویزیون‌های سیاه و سفید ۴۹ پوند در سال(1.862.000 تومان) است بودجه بخش جهانی نیز پس از سال ۲۰۱۴ مشمول تأمین از همین درآمد گردیده‌است. پیش از این، بودجه بخش جهانی توسط وزارت امور خارجه بریتانیا پرداخت می‌شد، در سال ۲۰۱۶، میانگین حقوق سالیانه کارمندان این شبکه ۴۳ هزار پوند بوده‌است. شعار بی‌بی‌سی این است: هر ملت باید با صلح و آرامش با ملتی دیگر صحبت کند.

تحلیل

بی‌بی‌سی فارسی یک رسانه بسیار حرفه ای است که در اخبار خود مانند همه رسانه ها به بازخورد (feed back) اخبار به مخاطبان خود، بسیار توجه دارد. با توجه به فراز و نشیب هایی که انگلیس چه قبل و چه بعد از انقلاب با ایران داشته، این رسانه همیشه خود را نسبت به مسائل روز، اخبار خود را انتخاب کرده و به گوش مخاطبان می رسانده است. این رسانه می داند چگونه اخبار خود را بیان کند و منظور خود را به گوش مخاطبان برساند. از سوی دیگر این رسانه در مسئله خود سانسوری، خود را  بسیار حرفه ای می داند؛ که چگونه اخبار خود را اولویت بندی و بیان کند.

بی‌بی‌سی با شعار بی طرفی، سعی می کند به هر طریقی که شده مخاطب خود را راضی نگاه دارد و آخرین خبرها را به عنوان منبع موثق، زمانی که مخاطب احساس می کند در کمال بی طرفی و بدون خودسانسوری اخبار خود را دریافت کرده، دیگر به سراغ منابع خبری دیگری در عصر انفجار اطلاعات و تنوع و تکثر انواع رسانه های خبری نمی رود.

از قدیم به یاد داریم، افراد سن بالا که به این رسانه توجه داشته و خبرهای خود را از بی بی سی فارسی دریافت می کردند، ابراز می داشتند بی بی سی فحاشی نکرده، محترمانه خبر می گوید و همین موارد (عدم فحاشی و خودسانسوری) باعث شده بی بی سی فارسی مخاطبان زیادی درمیان فارسی زبان منطقه داشته باشد مانند: ایران و افغانستان.

بی بی سی فارسی می داند در صورت خود سانسوری، در شرایطی که رقبای بسیاری دارد، مخاطبان خود را سریع از دست خواهد داد و به همین دلیل کاهی زیرکانه سعی می کند گزارش های اختصاصی تهیه شده توسط این شبکه ارزش خبری بالایی داشته باشد، بخصوص زمانی که خودش منبع این گزارش هاست؛ مانند زمانی که گزارش های اختصاصی از جنایات جنگی سربازان ارتش انگلیس در سال ۲۰۱۱ در افغانستان، یا در موضوع سوء رفتار با زنان در سازمان ملل، سازمان ملل را متهم می کند که حتی سازمان ملل ناچار می شود به این گزارش ها واکنش نشان داده و آن را توجیه کند. و یا حتی از بدرفتاری با زنان باردار رنگین پوست آفریقائی تبار در کلینیک های انگلیسی و بدرفتاری با پناهجویان مستقر در کمپ موقت پناهندگی در خود انگلیس گزارش تهیه می کند، و مقامات را مجبور به اقدام و صدور دستور تعقیب قضائی علیه مقامات متخلف می کند.

بی‌بی‌سی فارسی در حوزه های محیط زیستی نیز فعال بوده و حساسیت به خرج می‌دهد؛ مانند آمار تعداد ببرها در نپال و یا آمارگیری از تعداد فیل های آنگولا در آفریقا و تعداد یوزهای آسیائی.

برای بی‌بی‌سی فارسی تفاوتی ندارد گزارشگران یا مفسران خبرهای ایرانی از کجای دنیا باشند. می ‌تواند فرد نروژی، مفسر مشکلات زیست محیطی ایران باشد؛ گزارشگر ورزشی از وین اتریش، مفسرمسائل سیاسی از بن آلمان، کارشناس سیاسی از لندن یا یک نماینده سابق مجلس ایران و افرادی که سابقا" مسئولیتی داشته و حال به هر دلیلی از اپوزیسیون خارج از کشور باشد؛ یا کارشناس هسته ای آنها می ‌تواند ازکانادا یا هر جای دیگر دنیا باشد؛ همین که در راستای مواضع آنان باشد و در چهارچوب سلایق این شبکه اخبار را تفسیر کند، برای آنان  کفایت می کند.

زمانی خبری منتشر می کند که عده ای به یک نمایندگی ولی فقیه در یک استان مواد آتش زا پرتاب کردند؛ و در ادامه می گوید: بنابر گزارش ها آنان از مخالفان سیاسی این نمایندگی بوده اند؛ و یا زمانی که فیلم هایی از بدرفتاری با زندانیان درون زندان اوین نشان می دهند و آن را به یک گروهی نسبت می دهند، ولی در پایان این خبر می گویند: بی‌بی‌سی فارسی نمی تواند مستقلا" صحت این خبرها  را تایید یا رد کند. ولی در عین حال همین خبر بازخورد  و بار روانی خود را در ذهن مخاطب بجا گذاشته و از سوی دیگر اگر مشخص بشود که این خبر پایه و اساس نداشته، بی بی سی فارسی با همین عبارت گفته شده، سخن خود را پس می گیرد که این خبر را تایید نکرده است و صرفا" از منابع موثق و معتبر کسب خبر می کند. این نمونه ای از رفتار حرفه ای بی‌بی‌سی فارسی‌ست که چگونه با انواع ترفندها ذهن مخاطب خود را بمباران و شانتاژ خبری کرده و در پایان خودش را بی طرف نشان می دهد.

در زمانی که مقتدا صدر روابط خوبی با جمهوری اسلامی ایران داشت، هنگام ذکر نام مقتدا صدر از نامش به عنوان (روحانی معترض شیعه عراق) استفاده می کردند، ولی در زمان اختلاف نظر مقتدا صدر با جمهوری اسلامی ایران، هنگام استفاده از نام مقتدا صدر، از او به عنوان (روحانی پرنفوذ شیعه) یاد می کردند و با انواع "شیطنت رسانه ای" قصد داشتند مانع ایجاد اتحاد مراجع و مردم شیعه ایران و عراق شده و بانی شدت اختلاف و نفاق بودند؛ چرا که می دانستند در صورت اتحاد مردم شیعه ایران و عراق، چه قدرتی برای شیعیان منطقه به وجود خواهد آمد و همین موضوع به ظاهر کم اهمیت، یک شیوه شیطنت رسانه ای تلقی می شود که مخاطب نباید از آن غافل باشد.

بی‌بی‌سی فارسی برای دادن بازخورد بیشتر و اینکه ذهن مخاطب خود را باز نگه دارد همیشه سعی می کند در اخبار خود بجای نام کشور (انگلیس یا انگلستان)، از نام کشور "بریتانیا" استفاده کند که از منظر رفتارشناسی و روانشناسی بسیار جای تامل دارد که چگونه در ذهن مخاطب فارسی زبان از نام بریتانیا تا انگلیس بار روانی بجا می گذارد و این نیز ناشی از همان سابقه بدی‌ست که مرم ما از رویه روباه پیر مکار دارد، ولی اصرار مجریان این شبکه خبری از این واژه بریتانیا بی دلیل نیست!

در جنگ اوکراین، بی‌بی‌سی فارسی با شعار بی طرفی، همیشه از مواضع کشور اوکراین دفاع کرده و روسیه را به تجاوز متهم می کند. ولی آیا تا به حال برای یکبار هم شده به نگرانی های روسیه از گسترش ناتو اشاره کرده، که گسترش ناتو در زمانی که پیمان ورشو متشکل از کشورهای بلوک شرق سابق منحل گردیده، چه توجیهی دارد و چرا باید روسیه گسترش اعضای پیمان ناتو، را در همسایگی خود(اوکراین)، تحمل کند؟ به همین دلیل در اخبار جنگ اوکراین اخبار به سمت و سوی تجاوز از سوی روسیه، گزینش و بیان می شده و به نگرانی های روسیه هیچگاه اشاره نمی شود!

ضمن اینکه در جنگ اوکراین، غرب و ناتو کمک بسیاری به این کشور می کنند، اما با انتشار خبر ارسال پهپاد به روسیه از سوی ایران، آن را نقض بی طرفی ایران در این جنگ تلقی کردند. چطور ارسال این همه کمک غرب و ناتو به اوکراین، نقض بی‌طرفی نیست، اما ارسال پهباد از سوی ایران به روسیه، نقض بی طرفی محسوب می شود؟ با این‌حال در ابتدا پهپادهای ایران را تسلیحات ساده نامیدند، که تکنولوژی بالایی ندارد؛ ولی پس از آن گفتند پهپادهای ارسالی ایران به روسیه، خسارات زیادی به تاسیسات اوکراین وارد کرده است. این نوع سخن پراکنی دو پهلو و با معیارهای دوگانه، همیشه در این رسانه موج می زند!

چگونه در هر حادثه محیط زیستی مقصر حاکمیت  و دولت است، ولی وقتی هم‌زمان با ایران، در آمریکا سیل می آید، از تغییر در اقلیم آب و هواست! یا خشکسالی  فرانسه و انگلیس در اروپا به علت کم آبی و کمبود بارانی‌ست؟!

زمانی که در اوج همه گیری بیماری کرونا در ایران، تعداد موارد فوتی سه رقمی می شود، خبر درگذشت یک آدم فرهنگی که بالای ۸۰ یا 90سال دارد در ایران را پوشش می دهد تا به قول خودش در مسائل فرهنگی ایران، وظیفه و رسالت خود را انجام داده باشد.

در زمان استعفای بوریس جانسون از نخست وزیری بریتانیا، ماجرای پارتی گیت برای جشن تولد نخست وزیر، که قوانین محدودیت های کرونا را نقض کرده و ماجرای اوون پترسون را پوشش داده و آن را در صدر خبرهای خود قرار می دهد، که مخاطب بی بی سی را به عنوان بهترین شبکه خبری انتخاب کند و به خود سانسوری متهم نشود و اولین رسانه ای باشد که این موضوعات داخلی خود را، پوشش می دهد.

در زمانی دیگر خبر از یک آزمایش موشکی بالستیکی در ایران را پوشش می دهد. مفسر آن شبکه می آید و یکی از آنان ابراز می دارد این یک بلوف نظامی است و ایران توان آن را ندارد؛ ولی دیگر مفسر خبری این قدرت موشکی را، تهدیدی برای منطقه می داند؛ یعنی در هر صورت نمی توانند قدرت نظامی ایران را به عنوان یک قدرت بازدارنده، مشروع بدانند و با انواع شیطنت ها، این حقیقت را نادیده می گیرند و این حق مسلم ایران را در داشتن قدرت بازدارنده نظامی مذموم اعلام می کنند!

واقعا چگونه است که شبکه بی‌بی‌سی از مخاطبان خود در کشور بریتانیا حق اشتراک بابت آبونمان دریافت می کند، ولی برای مخاطبان فارسی زبان در کشورهای دیگر مانند ایران، رایگان اقدام به انتشار اخبار می کند؟! با توجه به مثلی که می گوید «هیچ گربه ای محض رضای خدا موش نمی گیرد» و یا «پنیر مجانی فقط در تله موش است»، پس در مجموع می شود نتیجه گرفت که بی‌بی‌سی فارسی برای پخش رایگان در کشور ایران و اطراف ما چه اهدافی دارد؛ که این همه تلاش و هزینه می کند؟ جز گمراه کردن ذهن مخاطبان فارسی زبان و توطئه و...؟!

| مرتضی قنبری وفا