فاش نیوز - به جای مقدمه خاطره‌ای دارم از اولین باری که موضوع دارونما به گوشم رسیده بود و فکر می‌کنم بازگوئی همین خاطره، برای باز کردن این موضوع مفیدتر است.

در بهار سال ۶۴ در بیمارستان پارس جنب بیمارستان ساسان بستری بودم. بیمارستانی نسبتاً کوچک اما بسیار مجهز خصوصی کشور که گفته می‌شد قبل از انقلاب ویژه مستشاران خارجی فعالیت می‌کرد. شبی در کنار تختم چند نفر از کادر بخش بیمارستان مشغول صحبت بودند. فردی از کارکنان این مطلب را تعریف می‌کرد: بیماری بود زنی میانسال از خانواده مرفه و متمول، که نزد پزشکان رفته بود، اظهار می‌کرد مدتی است حالش به کلی به هم ریخته و نه خواب راحتی دارد و نه خوراک مناسب، فقط قبلاً روزی چند نخ سیگار می‌کشیده و حالا از یک بسته در روز هم گذشته و به دنبال درمان بود.

تمام عکس‌ها و آزمایشات بالینی این خانم نشان میداد او کاملا" سالم است و موردی غیرعادی به چشم نمی خورد، اما خودش اصلاً و ابداً آرامش نداشت و زیر بار هم نمی رفت. پس از اینکه به پزشکان زیادی مراجعه کرد و بیماری اش غیر قابل تشخیص و درمان قرار داشت، نهایتاً یکی از پزشکان متخصص به او گفت: بیماری شما بسیار نادر است و فقط یک دارو برای درمان شما وجود دارد، که در داخل کشور موجود نمی‌باشد و باید این دارو را به صورت تک نسخه‌ای سفارش دهیم تا از خارج کشور ارسال شود، ضمن اینکه هم مدتی زمان می‌برد و هم قیمت آن بسیار گران است (برای اینکه باورپذیرتر باشد) و این خانم در جا قبول کرد و قرار شد با او تماس بگیرند.

بعد از مدتی با او تماس گرفتند و گفتند این دارو رسیده و طی یک هفته طی سه نوبت به او آب مقطر تزریق کردند و پس از آن طبق پیش‌بینی و برآورد پزشکان متخصص، تمام عوارض بیماری فروکش کرد و حال آن خانم خوب شد و آن خانم هم راضی و شاد به زندگی عادی بازگشت، چون باور داشت درمان اساسی انجام داده. آن آب مقطر در واقع یک (دارو نما) بود. با ما همراه باشید.

باورها دقیقاً چه هستند و چقدر قدرت دارند؟

باور نوع نگاه ما به جهان است. در واقع هر یک از ما میل داریم، که یک سری از ایده‌ها را راستین و حقیقی بدانیم و نسبت به آن‌ها نگرش خاص خود را داشته باشیم. تأثیر باور در زندگی ما بر هیچکس پوشیده نیست و همه ما می‌دانیم، که باورهای ما نقش کلیدی را در مسیر زندگی ما بازی می‌کنند و قدرتمندند. بااین‌حال میزان قدرتمندی باورها، همواره مورد بحث و پژوهش بوده است. یکی از حوزه‌هایی به بررسی قدرت باور ذهن و تأثیر تلقین می‌پردازد آزمایش‌های (اثر دارونماها) هستند. ابتدا نگاهی به تعریف این اثر می‌اندازیم و در ادامه به سراغ بررسی ابعاد مختلف اثر دارونما می‌رویم.

تاریخچه دارونما

دارونما معادل فارسی واژه (اثر پلاسیبو) Placebo Effect است، به معنای "خوب خواهم شد". برخی معتقدند، اولین بار در قرن 14 میلادی در مراسم عزاداری برای مردگان از این اصطلاح استفاده میشده و در قرن 16 میلادی واژه دارونما برای جداسازی روش های جعلی از واقعی بکار رفته. اولین سندهای پزشکی، که واژه پلاسیبو در آنها بکار رفته، مربوط به قرن 18 است. در 1785 دیکشنری نوین پزشکی دارونما را به عنوان طب یا روش معمولی توصیف می کند. در 1811 فرهنگ لغت پزشکی کوینسی، پلاسیبو را اصطلاحی برای هر داروی سازگارتر با خشنودی بیمار تا نفع او، تعریف می کند.

علاقه اصلی استفاده گسترده از دارونما پس از جنگ جهانی دوم آغاز شد. وقتی که متوجه شدند مردم به طرز چشم گیری با دارونما بهبودی می یابند. در آن زمان هنری بیچر ادعا کرد که قریب 35 درصد از بیماران به درمان با دارونما پاسخ مثبت داده اند. از آنجایی که وی قادر به تشخیص پاسخ دارونما از دیگر عوامل مداخله گر نبود از اصطلاح دارونمای قدرتمند استفاده نمود.

به اعتقاد برخی مطالعه علمی بر روی دارونما، برای اولین بار توسط فردی به نام بیگل در سال 1918 آغاز شد. در سال 1931 برای درمان سل از آب مقطر به عنوان دارونما استفاده شد. بعد از آن، درمان با دارونما به عنوان یکی از چالش های درمان مطرح گردید، به خصوص در زمانی که استفاده از دارونما فرد را از دریافت درمان واقعی محروم می ساخت.

تحقیقات نشان می دهد، که دارونماها می توانند در 30 تا 70 درصد بیماران اثر مثبت ایجاد کنند. با توجه به اینکه پیشرفت های قابل توجه و معناداری در درمان بیماری های مانند آلزایمر، پارکینسون با دارونما حاصل شده است اعتقاد بر این است که عوامل زیستی، عصبی عوامل موثر در درمان با دارونما هستند.

اثر پلاسیبو و یا دارونما به بررسی قدرت تلقین و ذهنیت انسان‌ها، در نتایج به‌ دست‌آمده در زندگی‌شان می‌پردازد. در آزمایش‌های اثر دارونما، پژوهشگران به شرکت‌ کنندگان یک دارونما تزریق کرده و به شرکت‌ کننده گفته می‌شود، که داروی واقعی دریافت کرده.

برای مثال به ورزشکاران آب مقطر و یا قرص شکر می‌دهند و آن‌ها را فریب داده و می‌گویند، که هورمون و یا قرص‌های آمینواسیدی دریافت کرده‌اند. در مرحله بعد تأثیر این تلقین بر رشد قدرت و عضلات آن فرد سنجیده می‌شود. به‌ صورت کلی این سری آزمایش‌ها، در جهت بررسی قدرت باور و تلقین انجام می‌شوند.

البته آزمایش‌های دارونما فقط برای بررسی قدرت باور و تلقین انجام نمی‌شوند و در بسیاری از آزمایش‌ها از این اثر برای کنترل و نتیجه‌گیری استفاده می‌شود. برای مثال هر داروی جدید تولیدی شرکت های بزرگ داروسازی جهان، قبل از اینکه وارد بازار شود، باید حتما" مورد آزمایش قرار بگیرد و اثربخشی آن تأیید شود تا به حکم دارونما عمل نکند. پژوهشگران در این آزمایش‌ها باید اثر تلقین بر عملکرد آن دارو را اندازه بگیرند و مطمئن شوند که اثر درمانی آن دارو به دلیل تلقین نیست و خود آن دارو واقعاً اثربخش است.

اثر دارونما در ورزشکاران

در پژوهشی در سال 2008 افراد به دو گروه تقسیم شدند. به یکی از گروه‌ها مقداری از یک قهوه کاملاً بی انرژی داده شد، ولی به آن‌ها گفتند که حدود 400 میلی‌گرم قهوه با کافئین محرک، دریافت کرده‌اند. سپس از آن‌ها درخواست کردند، که حرکت جلو پا دستگاه را تا حد ممکن تکرار کنند. نتایج نشان داد که در گروه کنترل تغییری ایجاد نشده بود، اما گروهی که گمان می‌کردند چهارصد میلی‌گرم قهوه با کافئین دریافت کرده‌اند، به مراتب تکرارهای بیشتری را در حرکت جلو پا دستگاه ثبت کردند.

اثر دارونما در درمان افسردگی و اضطراب

در پژوهشی به آزمودنی‌ها قرص شکر داده شد و به آن‌ها گفتند، که قرص ضدافسردگی دریافت کرده‌اند. نتایج نشان داد که بعد از مدتی میزان افسردگی افراد پایین‌تر آمده بود. این مسیر برای درمان اضطراب نیز در پژوهش‌های مختلف مورد استفاده قرار گرفته است.

قدرت تلقین و قدرت باور

در مورد میزان قدرتمندی و اثربخشی تلقین پژوهش‌های زیادی انجام شده است. در پژوهشی دیگر، قدرت اثر دارونما بر روی فعالیت بدنی ورزشکاران در 12 پژوهش مختلف به صورت خلاصه گردآوری شد. نتایج این پژوهش نشان می‌دهند که در بین ورزشکاران حرفه‌ای تأثیر این اثر بین 1 تا 10 درصد است.

برای مثال اگر ما به یک بدنساز حرفه‌ ای آب‌ مقطر تزریق کنیم و به او بگوییم، که هورمون دریافت کرده و سپس از او بخواهیم که به سراغ زدن حرکت پرس سینه برود، قدرت او می‌تواند بین یک تا ده درصد افزایش یابد. این تحقیق همچنین نشان می‌دهد، که اثر تلقین در بین ورزشکاران آماتور و غیرحرفه‌ای تا حدود 20 درصد می‌تواند افزایش یابد. برای مثال اگر همان مسیر قبل را بر روی یک بدنساز مبتدی تکرار کنیم، میزان قدرت او در زدن حرکت پرس سینه می‌تواند تا 20 درصد افزایش یابد. به‌صورت کلی اثربخشی دارونما در شرایط عادی معمولاً کمتر از 20 درصد است، اما این اثربخشی را می‌توان به کمک شرطی‌سازی افزایش داد.

به عبارت دیگر، با ایجاد حالت دارونما، مغز فرد به حالت خاصی وارد می شود که تأثیر قابل توجهی بر کل بدن و حتی بر خود مغز دارد. این وضعیت ذهنی می تواند، یک سری تغییرات روانی و جسمانی را به وجود آورد، که بسیاری از علائم بیماری را از میان برده و حتی آن را به طور کامل درمان نماید.

در فهرست بیماری هایی که تحت تأثیر دارونما قرار می گیرند، می توان انواع مختلف درد، افسردگی، بیماری های مزمن همچون دیابت یا بیماری های قلبی، و حتی برخی از انواع سرطان ها را مشاهده کرد. البته هنوز نتایج آشکار و واضحی در این زمینه به دست نیامده، اما در افراد بیمار دارای تومورهای بدخیم بدنی یا مغزی، کارکرد اثر دارونما هیچ اثر درمانی نداشته و شاید تنها گزینه درمان، همان جراحی باز فرد بیمار باشد.

ولی در واقع اثر دارونما آنقدر قدرتمند و رایج است، که در تمامی آزمایشات بالینی نوین به منظور بررسی داروهای جدید، طرح تحقیق باید آنقدر دقیق طراحی شود که ثابت نماید، این دارو اثر درمانی واقعی دارد، و نتایج به دست آمده صرفاً به خاطر اثر جعلی یا دارونما نبوده باشد.

به همین منظور طرح های آزمایش پوشیده (کور) و دوسو پوشیده ارائه شدند. در حالت اول، بیمار نمی داند که آیا داروی واقعی دریافت می دارد یا دارونما. در حالت دوم، حتی پزشکان نیز نمی دانند که کدام بیمار از داروی اصلی استفاده می کند و کدامیک داروی بی اثر را دریافت می نماید.

با استفاده از این روش، از بروز اثر دارونما در بیماران و سوگیری ذهنی پزشکان در مورد نتایج به دست آمده، جلوگیری می شود.

در واقع اگر به خوبی بتوان از اثر دارونما بهره گرفت، می توان به یکی از برترین روش های درمان مکمل دست یافت، زیرا این روش هزینه ای در پی ندارد، اثرات جانبی خاصی برای آن گزارش نشده و معمولاً نتایج مثبت بسیار خوبی را حاصل می کند.

متأسفانه در حال حاضر هیچ اطلاعاتی در مورد نحوه عملکرد اثر دارونما در مغز و بدن وجود ندارد، و به سختی می توان این اثر را به صورت دلخواه ایجاد نمود. با این حال با پیشرفت های اخیر در حوزه علوم عصبی، محققین توانسته اند درک بهتری از نحوه فریب خوردن مغز به دست آورند.

عوامل مؤثر بر دارونما

عوامل ژنتیک: تحقیقات جدیدی در ارتباط با اثر دارونما منتشر شده‌اند، که نشان می‌دهند تلقین‌پذیری در بعضی از افراد زمینه ژنتیک دارد و اثر بیشتری روی این گروه می‌گذارد. این افراد را (پاسخ دهنده به دارونما) نامیده‌اند. به این معنی که تلقین و دارونما اثر بیشتری بر این افراد می‌گذارد.

عوامل فرهنگی: عامل بعدی فرهنگ و رسم و رسومات فرهنگی و معنادار بودن و یا نبودن یک تلقین برای افراد است. مثلاً بعضی از پژوهش‌ها نشان می‌دهند، که یک سری از آزمایش‌های دارونما در بعضی از فرهنگ‌ها اثربخشی بیشتری دارد. برای مثال در فرهنگ بعضی از چینی‌ها تأثیر ماه تولد بر زندگی و مرگشان یک امر پذیرفته شده است. این باور باعث می‌شود، که تلقین در این موارد بر چینی‌ها اثرگذارتر باشد، ولی در بین آمریکایی‌ها هیچ اثر خاصی را نداشته باشد.

عوامل اجتماعی: عوامل اجتماعی زیادی از جمله رابطه با فرد تلقین کننده و میزان اعتماد بین دو فرد می‌تواند از اثربخشی تلقین کم یا زیاد کند. برای مثال اینکه یک فرد از یک دکتر معتبر یک دارونما دریافت کند، در میزان اثربخشی آن دارو خیلی می‌تواند اثربخش باشد.

عوامل فردی: عوامل فردی دیگری از جمله انتظارات و سوابق فردی می‌توانند در میزان قدرتمندی تلقین اثرگذار باشند. برای مثال تلقین در بین ورزشکاران مبتدی به نسبت ورزشکاران حرفه‌ای اثرگذاری بیشتری دارد.

چالش اخلاقی کاربرد دارونما

کاربرد دارونما با چالش اخلاقی مواجه است. بطور سنتی فرض بر آن بوده است، که فریب ابزار ضروری به کارگیری موفق دارونما است. بنابراین کاربرد دارونماها مورد اعتراض قرار گرفته و یک عمل غیر اخلاقی دانسته شده است، اما برخی در دفاع از آن معتقدند فریب عنوان گمراه کننده ای است و نیت فایده رساندن توسط پزشک، عمل فریب او را توجیه می کند. برخی نیز راه میانه ای در پیش گرفته و معتقدند که فریب نقش ذاتی در درمان با دارونما ندارد. پزشک با کاربرد ابزار غیرفریبکارانه می تواند پاسخ مثبت دارونما را در بیماران ایجاد کند.

موارد مجوز به کارگیری دارونما

·        کاربرد فریبکارانه دارونما تنها در صورتی جایز است، که نجات جان بیمار یا دفع خطر و ضرر جانی او تضمین شود و به مخاطره نیافتد.

·        کاربرد غیرفریبکارانه دارونما با اطلاع بیمار و با انگیزه خیرخواهانه، جایز است.

·       کاربرد دارونما در تحقیقات پزشکی برای بررسی اثرات داروهای جدید، به شرط اطلاع بیمار و کسب رضایت او جایز است، وگرنه مصداق فریب مذموم و سوء استفاده از اعتماد بیمار است، که جهت درمان به بیمارستان مراجعه کرده است نه تحت آزمایش قرار گرفتن.

سخن پایانی و قدرت باور

در این مطلب ما به بررسی قدرت باور و تلقین به کمک آزمایش‌های اثر دارونما پرداختیم. برای جمع‌ بندی باید بگوییم، که باورها نقش خیلی مهمی را در زندگی ما بازی می‌کنند و ما با تغییر ذهنیتمان می‌توانیم مسیر زندگی را بر خود هموارتر کنیم. ما چیزی نیستیم جز باورهایمان و راهی که این باورها را در ما ایفاء می‌کند، انتخاب هایمان در بزنگاه های زندگی می باشد، ولی اگر به همین امروز خودمان اکتفا کنیم و بالاتر از بینی خودمان را نبینیم هیچ چیز عوض نمی‌شود، در حالی که زمان گاهی مطابق میل در گذر نباشد، ولی می‌تواند پلکان ما باشد برای رشد، تعالی و امور انسانی مان و عواملی چون سوژه این مطلب، که دارونماها، صرفا" ابزار تسهیل یا معضل نوع زندگی امروزی ماست و آگاهی یعنی "قدرت" و لازمه داشتن آن شناخت ابزارهای آینده است، که قدرت باورو یا ایمان را ورای آنچه زندگی متافزیک معرفی کرده را درک کنیم. به حتم در آینده نیز از این نوع قدرت های فوق بشری، که با دانش امروزی قابل قیاس نیست از، اشرف مخلوقات خداوند بی همتا بیشتر خواهیم شنید...!

 امیدوارم این مطلب مورد توجه دوستان قرار گرفته باشد، باز هم از اینکه این مطالب نسبتا" طولانی شد پوزش می‌طلبم. چون با بیان تفضیلی مطالب، شاید خیلی از دوستان اگر سوالی در ذهنشان به وجود آمده باشد، در پَسِ همین مطالب پاسخ خود را دریافت بنمایند. در نهایت احترام و تواضع از بازخورد این مطلب توسط مخاطبان فهیم و محترم سایت بسیار استقبال می‌کنم، اصلاً و ابدا از از انتقاد سازنده دلسرد نشده و اگر دوستان احساس می‌کنند این مطالب از موضوعات سازنده نبوده، ابراز نظر فرمائید تا دیگر سرتان را درد نیاورده و مصدع اوقات گرانبهایتان نباشم. پاینده باشید.

جانباز مرتضی قنبری وفا. آذر 1402

تنظیم خبر از شهیدگمنام