درآمدی بر ماهواره و زندگی ما (1)

محسن بنده ای - امام خمینى رحمه الله در وصیت نامه سیاسى ـ الهى خویش مى فرماید: رادیو و تلویزیون و...، ابزارهاى مؤثر تباهى و تخدیر ملت ها به ویژه نسل جوان بوده است. در این صد سال اخیر، به ویژه نیمه دوم آن، چه نقشه هاى بزرگى از این ابزار، چه در تبلیغ ضد اسلام و ضد روحانیت خدمت گزار و چه در تبلیغ استعمارگران غرب و شرق کشیده شد و از آنها براى درست کردن بازار کالاها به ویژه تجملى و تزئینى از هر قماش، از تقلید در ساختمان ها و تزئین ها و تجمل هاى آنها و تقلید در اجناس نوشیدنى و پوشیدنى و در فرم آنها استفاده کردند. به طورى که افتخار بزرگ فرنگى مان بودن در تمام شئون زندگى از رفتار و گفتار و پوشش و فرم آن به ویژه در خانم هاى مرفه و نیمه مرفه و در آداب معاشرت و کیفیت حرف زدن و به کار بردن لغات غربى در گفتار و نوشتار، فیلم هاى تلویزیون از فرآورده هاى غرب یا شرق بود که طبقه جوان زن و مرد را از مسیر عادى زندگى و کار و صنعت و تولید و دانش، منحرف و به سوى بى خبرى از خویش و شخصیت خود و یا بدبینى و بدگمانى به همه چیز خود و کشور خود و حتى فرهنگ و ادب و آثار پرارزش که بسیارى از آن با دست خیانت کار سودجویان به کتاب خانه ها و موزه هاى غرب و شرق منتقل گردیده است.(1)

در سال هاى آغازین قرن بیست و یکم، جهان شاهد انقلابى شگرف در عرصه ارتباطات است. انقلابى که با رشد بى سابقه شبکه هاى مخابراتى آغاز شد و با اختراع فیبرهاى نورى و امواج ماکروویو و نیز احاطه کره زمین با ماهواره ها سرعت گرفت. در این میان، ماهواره ها به دلیل پوشش فراگیر و نیز بى نیازى از اتصالات زمینى، از نظر قدرت، پوشش و صرفه اقتصادى در رتبه اول قرار گرفتند. در سال هاى جنگ سرد، توجه دولت هاى بزرگ بیشتر بر کاربرد نظامى ماهواره ها متمرکز بود، ولى پس از فروپاشى شوروى، این توجه به شدت به سمت کاربردهاى ارتباطى و تجارى گرایش یافت. با توجه به نیاز روزافزون کشورهاى صنعتى و در حال توسعه به بسترهاى قوى ارتباطى، سرمایه گذارى بخش خصوصى و دولتى در زمینه تحقیق و توسعه تکنولوژى ماهواره اى افزایش یافت که امروزه نتایج این پژوهش ها را در پیرامون خود مى بینیم.

امروزه ماهواره ها شرق تا غرب و شمال تا جنوب کره زمین را احاطه کرده اند. در حال حاضر، ماهواره ها به صورت چند منظوره طراحى و ساخته مى شوند، به گونه اى که از پخش شبکه هاى تلویزیونى آزاد و کدشده (که براى استفاده از آنها باید هزینه پرداخت شود) و رادیو آنالوگ گرفته تا شبکه هاى تصویرى دیجیتالى و حتى اطلاعات شبکه اینترنتى و سرویس هاى ویژه مخابراتى، همه را یک جا ارائه مى کنند.(2)

پس از یازدهم ژانویه 1946 م.، کارشناسان مخابرات ارتش امریکا براى نخستین بار در یک پروژه تحقیقاتى به نام AMA DI موفق شدند امواج رادارى به کره ماه بفرستند و بازتاب آن را دریافت کنند. در طول دهه 1950 ، آزمایشگاه تحقیقاتى نیروى دریایى امریکا به این پژوهش ها ادامه داد تا آنکه در میانه سال هاى 1959 و 1963 م. توانست از کره ماه به عنوان یک ماهواره طبیعى میان ایالت هاى واشنگتن و هاوایى، ارتباط هاى رادیویى منظمى برقرار کند.

اتحاد جماهیر شوروى نیز در طول این مدت به پژوهش هاى مشابهى دست زد و توانست موفقیت هایى به دست آورد. در 1960 م.، دست کم سه مقاله به قلم رئیس آکادمى علوم شوروى در مطبوعات آن کشور به چاپ رسید. در این مقاله ها اعلام شد دانشمندان روسى به منظور تبادل امواج رادیویى، قصد استفاده از ماهواره ها را دارند. مردم شوروى با این ماهواره ها توانستند تصویر فضاپیماى وستاک II را ببینند که مدار زمین را دور مى زد.

با تأسیس کنسرسیوم اینتل ست (اینتل‌ست (INTELSAT) بزرگ‌ترین ارائه دهنده خدمات مخابره ماهواره‌ای تجاری در جهان است. در ابتدا به عنوان سازمان ارتباطات ماهواره‌ای بین‌المللی (International Telecommunications Satellite Organization) در ۲۰ اوت ۱۹۶۴، با شرکت ۱۱ کشور و تحت مالکیت و مدیریت communications satellites آغاز به کار کرد.تا سال ۲۰۰۷ اینتل‌ست مالک و راه انداز ۵۱ ماهواره مخابراتی بود..

اینتل‌ست ۹۰۲ یکی از ماهواره‌های شرکت اینتل‌ست است که در موقعیت ۶۲ درجه شرقی قرار دارد.در حال حاضر شبکه‌های رادیو تلویزیونی جمهوری اسلامی ایران بر روی این ماهواره در حال پخش است)(3)

در 20 اوت 1964 م.، امریکا نخستین ماهواره مخابراتى تجارتى جهان به نام اولین پرنده یا اینتل ست I را در 6 آوریل 1965 م. به فضا پرتاب کرد و در مدار سنکرون بر فراز اقیانوس اطلس قرار گرفت. در طول دهه 80 میلادى، پنج نسل از این ماهواره ها در ادامه روند تکامل یکدیگر ساخته شد که نسل پنجم این ماهواره با 12 هزار مدار تلفنى و 2 شبکه تلویزیونى در سال 1980 م. با تجهیزات کامل در مدار قرار گرفتند. نسل ششم این ماهواره ها نیز با سه برابر ظرفیت ماهواره هاى نسل پنجم و مجهز به سیستم هاى دیجیتالى پیچیده، در سال 1986 م. طراحى و به کار گرفته شدند.

کنسرسیوم اینتل ست، سازمانى غیرانتفاعى با 110 عضو است که مقرّ آن در واشنگتن قرار دارد. هم زمان با تلاش هاى این کنسرسیوم، بلوک شرق نیز سازمان بین المللى ارتباطات ماهواره اى شرق (اینتراسپوتنیک) را در سال 1971 م. با عضویت 9 کشور به راه انداخت که در حال حاضر، 14 عضو دارد. این سازمان از طریق ماهواره هاى خود، ارتباط تلفنى، صدا، تصویر، تلکس، تلگراف، دورنگار و تبادل داده هاى رایانه اى را میان کشورهاى بلوک شرق، برقرار مى کند.(4)
ماهواره ها را میتوان بر اساس اینکه چه گستره اى را زیر پوشش خود قرار مى دهند و چند کشور از آنها استفاده مى کنند، به سه گروه بزرگ تقسیم کرد:

الف) ماهواره هاى بین المللى: این ماهواره ها براى استفاده و ارائه خدمات به تمام کشورهاى جهان کاربرد دارند. از این نوع ماهواره ها، مى توان اینتل ست و اینمارست را نام برد.

ب) ماهواره هاى منطقه اى: این ماهواره ها به چند کشور یا چند منطقه خدمات مى دهند، مانند: ماهواره عرب سِت.

ج) ماهواره هاى محلى: این نوع ماهواره ها براى خدمات رسانى به یک کشور خاص به کار گرفته مى شوند. البته براى خدمات رسانى به یک کشور، مى توان از ماهواره هاى بین المللى یا ماهواره هاى منطقه اى نیز شبکه هایى را اجاره کرد.(5)
با توجه به آنچه درباره کارکردهاى مهم ماهواره گفته شد، همگان درباره کارکردهاى سیاسى و فرهنگى ماهواره ها نگران هستند. دلیل پیوند سیاست و فرهنگ در اینجا و طرح آنها در کنار یکدیگر، رابطه تنگاتنگى است که میان آنها وجود دارد. در گذشته نیز به این پیوند و ارتباط، توجه مى شد، ولى امروزه پژوهشگران حوزه هاى مختلف علوم اجتماعى، آن را به عنوان «اصل موضوعه» پذیرفته اند.

باورها و ارزش هاى فرهنگى ملت ها، اساس تصمیم گیرى ها و اقدام هاى سیاسى آنهاست. به همین دلیل، خواستگاه دگرگونى هاى اجتماعى را باید در دگرگونى هاى درونى و فرهنگى ملت ها جست. انگیزه اصلى پشتیبانى ملت ها از دولت ها یا دست کشیدن از حمایت آنان و پیدایش شکاف میان مردم و حاکمیت ها، همین احساس درونى مردم است که آیا دولت حاکم، حافظ ارزش هاى آنها و در پى تحکیم و توسعه منابع ملى است یا نه؟ در اینجا نقش رسانه هاى خارجى در تغییر گفتمان ملى و در نتیجه، اثرگذارى در سیاست و حاکمیت به خوبى آشکار مى شود. «منافع ملى، حقیقتى عینى نیست (که افراد یک ملت آن را درک کرده یا نکرده باشند)، بلکه بیشتر مجموعه اى از ترجیحات ذهنى است که هرگاه نیازمندى ها و تمایلات ملتى تغییر کند، آنها نیز دگرگون مى شوند».

در این زمینه، ماهواره ها نقشى تعیین کننده دارند و مى توانند با تبلیغات جهت دار در تغییر ترجیح هاى ذهنى و فرهنگى ملت ها و سرانجام تغییر نگرش دولت ها اقدام کنند. از همین رو، امروزه تبلیغات، ابزارى براى مداخله در حاکمیت کشورها و براندازى دولت ها به شمار مى آید. «تبلیغات براندازانه» دیگر اصطلاحى شاعرانه و ناشناخته تلقى نمى شود. به همین ترتیب، پیدایش اصطلاح «تهاجم فرهنگى» نیز بر پایه واقعیتى است که جهانیان کاملاً آن را درک مى کنند. شگفتا که فهم آن براى برخى مدعیان فرهنگ در کشور ما گران آمده است. ساده اندیشى است که ترویج خشونت و سکس، آموزش هاى اخلاقى ناروا، آموزش تفریح هاى ناسالم، تحقیر سنّت هاى ملى و بزرگداشت فرهنگ بیگانه و حتى تحمیل نوع خاصى از آرایش، خوراک، پوشاک و به طور کلى، «مد» را تنها از سر تنوع خواهى و پر کردن اوقات فراغت قلمداد کنیم. تغییر رفتارهاى ظاهرى تا حدودى نشانه دگرگون شدن ارزش ها و آرمان هاى درونى انسان ها است و غفلت از نقش تبلیغات رسانه اى (که ماهواره از مهم ترین آنهاست) در این دگرگونى، نمى تواند نشانه فرهنگ و تمدن باشد.(6)
پى آمدهاى منفى ماهواره ها را که ابزار جنگ رسانه اى هستند، در بخش هاى زیر مى توان مطرح ساخت:


الف) آسیب هاى اقتصادى

ایجاد توقع فزاینده در مردم، یکى از نظریه ها در تحلیل رخ دادن انقلاب هاست و برنامه هاى اقتصادى ماهواره به خوبى در این راستا عمل مى کنند. هزینه هایى که صرف خرید تجهیزات ماهواره اى مى شود، نوعى تراز تجارى منفى براى کشور ایجاد مى کند. از سوى دیگر، تبلیغات تجارى ماهواره ها براى برخى کالاهاى تولیدى، به سرعت احساس نیاز را در مردم برمى انگیزد؛ زیرا معمولاً این برنامه ها با هدف هاى مشخصى طراحى مى شوند و در هر قسمت از آن، نوعى تبلیغ براى فروش و بازاریابى وجود دارد. شرکت ها براى ارائه این تبلیغات، هیچ تعرفه اى نیز به دولت ها نمى پردازند.


ب) آسیب هاى سیاسى

تمایز میان اهداف سیاسى و اقتصادى قدرت هاى جهانى در روابط بین المللى بسیار دشوار است. استعمارگران با تهیه برنامه هاى مورد پسند جهان سومى ها و پخش خبرهاى مغالطه آمیز و فریبنده، جوسازى مى کنند و از مسائل به وجود آمده به نفع خود سود مى جویند. بیان خبرهاى جهت دار و تحریف شده، تحلیل هاى غیرواقعى و نامنصفانه در این شبکه ها، همه در جهت منافع گردانندگان آنهاست.


ج) آسیب هاى اجتماعى و فرهنگى

برنامه هاى ماهواره اى با تکرار برخى عادت هاى مشخص در زندگى غربى، چنان مى نمایند که گویى ما یک عمر با این عادت ها زندگى کرده ایم. هر کودکى که در یک کشور به دنیا مى آید، متناسب با ارزش ها و هنجارهاى همان کشور رشد مى کند و معیارهاى درونى خود را تقریباً با ارزش هاى همان جامعه هماهنگ مى کند. وقتى چنین فردى بزرگ تر مى شود و هم زمان، برنامه هاى ماهواره اى به ارزش ها و معیارهاى سنّتى او حمله ور مى شوند و قالب هاى ذهنى او را درهم مى شکنند، تنش هاى درونى او براى وفق دادنش با آن برنامه ها، شخص را بى هویت بار مى آورد.

ایجاد ناهم گونى میان ارزش هاى یک ملت با برنامه هایى مبتنى بر ارزش ها یا حتى ضدارزش هاى دیگر جوامع، نه تنها بر گروه هاى نوجوان و جوان اثر مى گذارد، بلکه هیچ قشر دیگرى از زیان آن در امان نمى ماند. یک سویه بودن جریان انتقال فرهنگ، ارزش ها و ایدئولوژى سیاسى، حاکمیت زبان بیگانه (مانند زبان انگلیسى)، توجه به گرایش هاى مخاطبان به جاى نیازهاى واقعى آنان، ایجاد نیازهاى کاذب و مانند آن از کمترین آسیب هاى این برنامه هاست.


این گونه آسیب شناسى روحى و روانى در حوزه مخاطب شناسى کمتر مورد توجه روان شناسان رسانه اى بوده است که شاید دلیل آن، گستردگى برنامه هاى ماهواره اى باشد. نتیجه چند پژوهش روان شناسانه رسانه اى بدین شرح است:

بى خویشتن شدگى یا شخصیت زدایى از مخاطبان ماهواره اى، با دیدن برنامه هاى خاص پدید مى آید.

مخاطب در حالت بى خویشتن شدگى، احساس «غیرواقعى بودن» مى کند؛ زیرا برنامه مورد علاقه اش چنین حالتى را در وى پدید مى آورد.

نمایش پیوسته فیلم ها و تصویرهاى هیجان انگیز و خشونت آمیز، بى خویشتن شدگى مخاطبان را سرعت مى بخشد.

ماهواره هاى ارتباطى با توجه به تجهیزات کامل فنى، چنان ساخته و پرداخته مى شوند که مخاطبان مختلف را در مناطق گوناگون پوشش دهند.

«بى عاطفه شدگى مخاطب» بر اثر دیدن فیلم ها و تصویرهاى حادثه اى (اکشن) ماهواره اى، نوعى توصیف مفهوم از دست دادن ظرفیت خود براى برون ریزى هیجانى است. این مهم، معمولاً با تجربه ذهنى بى خویشتن شدگى همراه است.

برنامه هاى ماهواره اى (متغیر مستقل) بر وضعیت و کنش هاى رفتارى مخاطب (متغیر وابسته) اثر مى گذارند. همچنین پژوهش هاى علمى کلاسیک در این زمینه، این نظریه دانشمندان را که «تصاویر خشونت آمیز ماهواره اى، رفتار خشونت نماى مخاطبان را پدید مى آورد»، تأیید مى کند.

«حالت هاى وجد» که در اختلال شوریدگى ـ افسردگى مخاطبان روى مى دهد، به دلیل نوع برنامه اى است که پى آمدهاى آنى دارد.

مخاطبان بر اساس توانایى ها و ظرفیت هاى شناختى خود، برداشت خاصى از تصویرهاى ماهواره اى مى کنند، ولى این توانایى و ظرفیت در برابر «تصویرهاى مستهجن» خنثى مى شود.

اگر برنامه هاى ماهواره اى با فرهنگ، رفتار، باورها و ارزش هاى شخص مخاطبان هم خوانى نداشته باشد، اختلال هاى روحى و روانى پدید خواهد آورد
از دیگر آسیب هاى اجتماعى و فرهنگى ماهواره ها، بازتاب گسترده صحنه هاى خشن در قالب فیلم، سریال، شو و... است. هیوزمن اِرون (1987 م.) در پژوهشى با عنوان «رشد رفتار پرخاش جویانه از چشم انداز رشد رفتارگرایى» به فراوانى خشونت در محتواى برنامه ها پرداخت و به این نتیجه رسید که تلویزیون و برنامه هاى ماهواره اى، عامل اصلى رفتارهاى خشونت آمیز در مخاطبان است.
سورتى (1988 م.) در کتاب ارزشمند رسانه ها، جرم و عدالت اجتماعى درباره «ساختار اجتماعى جرم و خشونت رسانه اى»، برنامه هاى تلویزیونى و ماهواره اى را عامل اصلى اختلال هاى روان پریشى مخاطبان برمى شمارد.او در این زمینه، با طرح سه طبقه بندى «ویژگى هاى منبع»، «اثرگذارى هاى نگرشى» و «اثرگذارى هاى رفتارى»، آنها را عامل اصلى شکل گیرى اختلال هاى رفتارى ـ حرکتى در مخاطبان برنامه هاى ماهواره اى مى داند. شکل زیر تقسیم بندى او را نشان مى دهد:

شکل ساده عامل مرتبط با اثرگذارى هاى جرم زایى رسانه ها بر اساس سه تأثیر مختلف:اثرگذارى هاى رفتارى,اثرگذارى هاى نگرشى و ویژگى هاى منبع,گروه کوچکى از مخاطبان که نه تنها به پذیرش رفتارهاى خشونت آمیز رسانه اى تمایلى ندارند، بلکه حاضر به تماشاى آن هم نیستند.گروه زیادى از مخاطبان که به پذیرش جرم و خشونت تمایل دارند و رسانه بهترین پاسخ را به آنها مى دهد.ویژگى محتوا و زمینه رسانه ها (مانند: جرم، خشونت و یا سبک ارائه)ویژگى تماشاگر مصرف کننده (مانند: هیجان، موضع گیرى قبلى)ویژگى تماشاگر یا صرف زمینه مصرف (مانند: عوامل جرم، جامعه پذیرى و خشونت) ترویج ابتذال، سکس و روابط نامشروع از دیگر آسیب هاى فرهنگى و اجتماعى ماهواره هاست. گفته شد تصویرهاى مستهجن، در ذهن مخاطبان اختلال ایجاد مى کند و بر رفتارهاى به طور ناخودآگاه آنها تأثیر مى گذارد. بنا بر نتیجه پژوهش هاى صورت گرفته، این تصویرها، پى آمدهاى منفى هرزه گرایانه اى بر مخاطبان بر جا مى گذارد، قدرت اندیشه را از آنان مى گیرد و احساسات و هیجان هاى کاذبى را جاى گزین آن مى سازد که آسیب هاى فراوانى را به همراه دارد.البته برخى ماهواره ها با توجه به شکل گیرى جنبه هاى حقوقى و الگو سازى تصویرها، مى کوشند جنبه هاى آموزشى ـ تفریحى این برنامه ها را برجسته سازند که البته این شگرد، توجیه عصر اطلاعات در جهان رسانه هاست.


د) آسیب هاى نظامى

ماهواره در تضعیف روحیه نیروهاى مسلح و گروه هاى جنگ روانى، نقش اساسى دارد و از قدرت رزمى و دفاعى آنان مى کاهد. همچنین روحیه ایثارگرى و فداکارى را در آنان تضعیف مى کند و اراده پشتیبانى کنندگانشان را در جنگ هاى نظامى درهم مى شکند.

رویکرد پساساختارگرایى یا پست مدرن در تحلیل این سخن بسیار مفید مى نماید. متفکران پست مدرن در نقش «معنى»، «نشانه ها»، «زبان»، «تصاویر» و «انگاره ها» در ساخته شدن «واقعیت» تأکید دارند.

آنچه در بحث ماهواره ها و تلویزیون هاى ماهواره اى مى توان از رویکرد پست مدرن اقتباس کرد، اهمیت ماهواره هاى مخابراتى به تعبیر عام و تلویزیون هاى ماهواره اى به عبارت خاص در برساختن (Contstruct) «واقعیت» و «تصویرسازى» است.

در حوزه مسائل نظامى مى توان این معنى را از متن رویکرد پساساختارگرایى استخراج کرد که جنگ امریکا در عراق، افغانستان و جنگ علیه تروریسم تیتر جنگ شبکه هاى CNN،FOX News و سایر رسانه ها چون BBC و... بوده است.

ماهواره ها با تصویرسازى، واقعیات ادعایى خود در مورد جنگ را در ذهن مخاطب شکل مى دهند؛ به «دشمن» موجودیت مى بخشند و آن را خون ریز و ضعیف جلوه مى دهند؛ آثار انسانى نامطلوب جنگ را کوچک مى شمرند و از سربازان خودى یک «قهرمان» مى پرورانند که خستگى ناپذیر در راستاى محو شرارت از سراسر کره زمین رسالتى جهانى بر دوش گرفته اند.

در بُعد سخت افزارى، ماهواره هاى مخابراتى با عکس بردارى هوایى از موقعیت هاى ژئواستراتژیک و حیاتى نیروهاى نظامى و هدف هاى نظامى از جمله تأسیسات، کارخانه ها، راه هاى ارتباطى، پل ها و لجستیک نیروهاى نظامى حریف، امکان وارد آوردن حداکثر ضربه را به دشمن فراهم مى کنند.

انقلاب در عرصه فن آورى نظامى در کنار تحول شگرف در حوزه تکنولوژى ارتباطات و ماهواره در جنگ هاى بالکان، امریکا و عراق در سال 2003 و نبرد امریکا در افغانستان در سال 2001 نشان داد که تصاویر ماهواره اى که در اختیار حافظه موشک هاى کروز قرار گرفته بود، امکان نابودى اهداف نظامى را با ضریب خطاى کمتر از 5 متر فراهم می آورد.

امکان شناسایى آشیانه هاى هواپیماها، سایت هاى موشکى و... در جنگ امریکا و عراق، استفاده از نیروى هوایى عراق را کاملاً ناممکن و پرهزینه ساخت.(7)