صد راه رفته و هزار راه نرفته برای «شهید مرتضی آوینی»

 هادی بابایی؛ سید مرتضی آوینی یکی از شخصیت‌های اصلی در عرصه فرهنگ، هنر و رسانه انقلاب اسلامی است؛ شخصیتی فراگیر که علاوه بر حضور در عرصه تولیدات هنری مثل مجموعه مستندهای روایت فتح، تاثیرات مکتوب و نوشتاری قابل توجهی نیز از خود به‌جا گذاشته است؛ نوشته‌هایی که در حوزه نظریه‌پردازی انقلاب اسلامی و در تعیین متر و و معیارهای آن، جز منابع اصلی به حساب می‌آیند.

عمر کوتاه شهید آوینی علیرغم پربار بودن غیر قابل انکار، موجب شد تا برخی اندیشه‌های ارائه شده توسط وی در مکتوبات اعم از مقالات و کتاب‌ها امکان تبدیل به نظریه‌های کارآزموده و محک خورده را پیدا نکنند.

طی سال‌های پس از شهادت آوینی، انتظار از علاقه‌مندان اندیشه‌های وی، استمرار بخشیدن به آرای ایشان و تلاش برای نظریه پردازی‌های مبتنی بر این آرا بوده است.

با وجود تلاش‌های قابل تقدیر و ملموس پژوهشگران و نویسندگان در زمینه خلق مکتوبات تشریحی، مروری و علمی و پژوهشی پس از شهادت ایشان، آنچه انتظار می‌رفت، رخ نداده است. دلیل این امر را می‌توان در بی‌همتا بودن ایشان چه از جهت قدرت قلم و چه از جهت قدرت تفکر جستجو کرد؛ چیزی که باعث شد تا تلاش‌های علاقه‌مندان و شارحان اندیشه‌های وی به آنچه انتظار می‌رفت، نرسیده باشد.

با این وجود، مکتوبات سه دهه اخیر پیرامون شخصیت، آثار و آرای مرتضی آوینی مکتوبات جدی و نیمه‌جدی در قالب کتاب، مقاله و پایان‌نامه، حاوی تلاش‌های قابل تقدیر برای استمرار تفکرات شهید بوده است.

امروز با گذشت قریب به سه دهه از زمان شهادت ایشان، تامل در آثار نگارشی رسمی درباره کلیدواژه آوینی، بررسی کاستی‌های این حوزه را تسهیل خواهد کرد. متن حاضر از طریق نگاه عمیق به این مکتوبات، یک دسته‌بندی اجمالی را تدوین کرده و در معرض توجه قرار خواهد داد.

مرور شخصیت (شناخت‌نامه‌های شخصیتی)

ابتدایی‌‎ترین شکل نگاه به یک شخصیت مهم همانند سید مرتضی آوینی، مرور شخصیت وی از طریق بازخوانی زندگینامه، فرازهای مهم زندگی، خاطرات شخصی وی و خاطرات دوستان و نزدیکان از ایشان است. این بخش از تألیفات علاوه بر مقالات روزنامه‌ها و مجله‌ای، تعدادی از کتاب‌های بهره‌مند از کلیدواژه سید مرتضی آوینی نیز قابل جستجو است؛ کتاب‌هایی که عموماً با نیت یادمان سازی، ضمن اشاره به ویژگی‌های شخصیتی شهید، فرازهای مهم زندگی او را شرح می‌دهند.

در بین تالیفات، مسئله تحول شخصیتی شهید پس از شکل‌گیری انقلاب اسلامی از محبوبیت بیشتری نزد مولفین برخوردار بوده است. (با این وجود، در این رابطه علی‌رغم هم اهمیت مسئله، عمده نگاه‌ها به موضوع، سطحی و شعاری بوده است.)

در این زمینه، پایان‌نامه‌های دانشگاه‌هی مثل یک پایان‌نامه با عنوان سبک رهبری شهید سید مرتضی آوینی که در مقطع کارشناسی ارشد یکی از رشته‌های تحصیلی دانشگاه صدا و سیما به انجام رسیده، نمونه‌ای از پژوهش‌های اصولی درباره یکی از ویژگی‌های شخصیتی شهید به حساب می‌آید؛ پژوهشی که اساس آن جز در ذیل یک پژوهش پایان‌نامه امکان طرح پیدا نمی‌کرده است؛ از این‌رو، در قالب پایان‌نامه به انجام رسیده و سپس عصاره آن در قالب مقاله درآمده و در شماره ۱۰۱ از فصلنامه علمی و پژوهشی مدیریت اسلامی، تحت عنوان تخصصی‌تر الگوی رهبری شهید سید مرتضی آوینی در فعالیت‌های رسانه‌ای به چاپ رسیده است. ( این اصل نمونه ای کامل از یک روال پژوهشی برای دستیابی به یک نتیجه تخصصی به حساب می آید.)

مرور آثار

الف) مرور کتاب‌ها: در زمینه مرور اصولی کتاب‌های سید مرتضی آوینی، حتی به شکل کاملاً توصیفی نیز با کاستی‌های جدی مواجه هستیم. انتظار این بود که در زمینه تحلیل، تفسیر و طبقه‌بندی آثار ایشان با کتاب‌های پژوهشی مهمی مواجه باشیم، ولی آنچه در دسترس است، مشمول نگاه‌های سطحی و غیر اصولی به کتاب‌های ایشان است؛ برای مثال، در رابطه با کتاب مهمی مثل آینه جادو، هنوز اثر قابل استنادی که نقش تفسیر، تشریح و نقد کلی کتاب (به شکل کلان و کامل) را برعهده داشته باشد، خلق نشده است.

اما از زاویه نگاه جزئی، برخی مقالات علمی و پژوهشی، علمی و ترویجی و پایان‌نامه‌های دانشگاهی، بخش‌هایی از کتاب‌های آوینی را نیز را زیر ذره‌بین برده و از دل مطالعات نسبتاً دقیق، نتایج مهمی را استخراج کرده‌اند؛ بررسی وجوه ادبی و بلاغی در آثار آوینی، عصاره یکی از این پژوهش‌های مکتوب در باره ایشان است که اخیراً به شکل یک کتاب تحت همین عنوان به چاپ رسیده است.

این‌گونه آثار که در قالب پایان‌نامه‌های دانشگاهی و مقالات امکان بروز جدی‌تر پیدا می‌کنند، در صورت افزایش کیفی و کمّی، موجبات آشنایی تخصصی‌تر مخاطبان با وجوه مختلف کتاب‌های آوینی را فراهم خواهند کرد.

ب) مرور مقالات و نقدها: بخش دیگری از آثار سید مرتضی آوینی در قالب مقاله و نقد به چاپ رسیده است؛ این مقالات و نهادها چه به‌صورت پراکنده نداشتید و چه در نشریه تخصصی خودشان چاپ شده بودند. مطالعه تخصصی جایگاه و محتوای این مقالات و نقد آن نیز چنان که باید مورد توجه قرار نگرفته است. در میان پژوهش‌های دانشگاهی، یک پایان‌نامه با عنوان مطالعه تاثیر مجلات سینمایی ایران با محوریت تأثیر مجله فیلم در سینمای ایران در دهه هفتاد خورشیدی، پژوهشی در مقطع کارشناسی ارشد دانشکده سینما و تئاتر دانشگاه هنر تهران از که یک امر تخصصی و بسیار مهم را مورد بررسی قرار داده است.

پژوهش مورد ذکر، بر روی تاثیرات مجله فیلم تمرکز بوده، ولی بخشی از تأثیرات مطبوعاتی آثار سید مرتضی آوینی در انتهای دهه شصت و ابتدای دهه هفتاد خورشیدی را نیز مورد اشاره قرار داده است.

مطالعه این بخش‌های کوچک، حسرت بزرگی را پدید می‌آورد؛ پسر داستان پایان‌نامه‌های تخصصی با محوریت بررسی نگاشته‌های مقاله‌ی و نقدهای سید مرتضی آوینی و سینمای آن سال‌های ایران. (این نکته قابل ذکر است که این تأثیرات در گفت‌وگوها و خاطره‌نویسی‌های پیرامون آثار شهید آوینی مورد اشاره اجمالی قرار گرفته، ولی تنها مسیر برای انسجام‌بخشی و تدوین آن، بسترهایی مثل پایان‌نامه‌های دانشگاهی و طرح‌های پژوهشی است که از مقالات علمی و پژوهشی مفصل‌تر بوده و فضای بیشتری را برای شهر و بسط مطالب پیدا می‌کنند.)

با توجه به شخصیت مهم شهید سید مرتضی آوینی و اهمیت اندیشه‌ها و آثار وی، مشاهده لیست آثار مکتوب درباره ایشان و تطبیق آن با آنچه محتوای آثار را تشکیل می‌دهد، نتیجه‌ای تلخ را به همراه خواهد داشت.

آثاری که حول محور شخصیت و آثار ایشان به وجود آمده، این نوید را به مخاطب می‌دهد که فکر و اندیشه وی مورد کالبد شکافی جدی قرار گرفته باشد؛ اما آنچه در عمل و پس از مطالعه آثار دستگیر مخاطب جدی خواهد شد، تنها تعداد محدودی پایان‎نامه دانشگاهی و مقالات علمی و پژوهشی است که توسط گروهی گمنام از پژوهشگران رشته تحریر درآمده و واجد نگاه عمیق به شاه شهید آوینی است.

طریقه نویسندگان و سلیقه مخاطبان جامعه ما که بیشتر مبتنی بر نگارش‌های شاعرانه است، درباره شهید آوینی نیز تکرار شده و موجب شده تا بیشترین حجم از نگاشته‌های پیرامون ایشان متعلق به دل نوشته‌ها و ابراز احساسات نویسندگان باشد؛ نوشته‌هایی که در صورت قرارگیری در معرض محک علمی، پیش آورده نداشته و حتی به اندازه یک‌قدم اندیشه‌های شهید را گسترش نمی‌دهند.

تجربیات دهه‌های اخیر و مرور اجمالی آن ها، علی‌رغم تلخی نبودِ منابع لازم، این نوید را نیز می‌دهد که در صورت حمایت از پژوهش‌های دانشگاهی و در صورت حمایت‌های جدی و علمی از نگارش‌های علمی و پژوهش (قطعاً طرح‌های پژوهشی مبتنی بر برنامه‌ها)، بخش قابل قبولی از این خلأها رفع و در کوتاه‌مدت امکان بهره‌مندی از منابع اولیه برای شناخت ‌اصلی‌ترین بنیان‌های نظری و عملی شهید آوینی میسر خواهند شد.